Nước là “ cái hữu “ của sông . Nước cạn, sông không còn . Tuy nguyện thề “ sông cạn đá mòn “ một lòng chung thuỷ , nhưng sông cạn thường là đổi thay, tan vỡ não nề :
Sông kia rày đã nên đồng
Chỗ làm nhà cửa, chỗ trồng ngô khoai
( Trần Tế Xương )
Sông và nước là nguồn sống, nên con Người, từ ngàn xưa , bám theo sông mà sống. Con Người cũng lớn lên từ sông. Nhờ nước của sông, hai miền tiếp cận dần dà trù phú, trở thành những chiếc nôi văn hóa, mở đường cho nhân loại tiến bộ. Từ điểm ban đầu chất phác, giản đơn, con người đem khả năng sáng tạo vô biên khai thác lợi thế của sông, đưa con người đến văn minh, miên viễn . Kim tự tháp, đệ nhất kỳ quan thế giới, là tặng phẩm của giòng Ni-la. Lưu vực Ấn – Hằng, Hoàng Hà, Hồng Hà, Cửu Long ...đã trao lại cho thế nhân và dân Việt khuôn mặt rạng rỡ hôm nay và mai sau .
Nước là cốt lõi của sông, giúp cho sông hiện hữu. Căn cước của sông cũng vì đó là căn cước của nước. Hầu như là thông lệ chung trên toàn cầu, sông mang tên màu nước hay một thể tính của sông.
Gọi Hoàng Hà “ sông màu vàng “ , vì nước mang đầy bụi ( hoàng thổ ) từ sa mạc Nội Mông trước khi “ đáo hải bất phục hồi “.Khái Hưng ví gìong sông Hồng no đọng phù sa đỏ như “ một vũng máu “, “ một nghiên son “ : “ ...chiếc thuyền khi ẩn , khi hiện trên làn nước phù sa, như chiếc lá tre khô trong vũng máu, như con muỗi mắt trong nghiên son “ ( Anh phải sống – Khái Hưng ) .
Giòng sông vươn mình qua quê hương của Phan Bội Châu có tên là Lam Giang vì mặt nước nhuốm màu xanh biếc vào độ thu sang .
Sông Mã, nước chảy cấp kỳ như vó ngựa ruổi rong. Cửu Long là thân rồng chín khúc đổ ra Nam hải.
Danube bất tử với bản tình ca Giòng Sông Xanh.
Mang tên “ Colorado “ vì con sông kỳ lạ đó đã len vào giữa hai vách đá long lanh màu hồng. Màu đá chiếu rọi xuống mặt nước nhuốm đỏ cả giòng sông .
Có thể kể thêm rất nhiều con sông tên tùy vào chiếc áo màu sông đã mặc hay dáng dấp yêu kiều của giòng nước. Và thật là một điều kỳ thú nếu nghiên cứu được hết ý nghĩa tên các giòng sông trên thế giới !
Tuy nhiên sông không nhất thiết mang tên màu nước, thủy tốc hay hình khe thế nước. Tên sông có thể từ xa xưa truyền lại rồi cứ thế mà gọi , chẳng lý gì tới ý nghĩa. Lắm khi sông lại mang tên một địa phương gặp gỡ trên đường vươn mình ra biển : Sông Hàn, sông Bến Nghé...
Tên sông có khi là biểu thị một lý tưởng hay nhắc nhở một kỳ công, một kỷ niệm lịch sử. Sông Kwai với chiếc cầu nổi tiếng, được coi như một thành tích của công binh Anh trong cuộc hành quân chống Nhật. Sông Elbe, không mờ phai trong trí nhớ loài người vì nơi đây hai cánh quân đồng minh Đông – Tây bắt tay nhau để kết thúc một cuộc chiến tàn khốc .
Sông Bạch Đằng là niềm kiêu hãnh chống Tống, chống Nguyên của dân ta, nhưng sông Gianh và Bến Hải là những vết chém ngang lưng và năm tháng chiến tranh tương tàn .
Sông tải nguồn sống cho toàn thể nhân loại và riêng cho mỗi dân tộc. Núi liền với sông và đất liền với nước. “ Núi sông “ , “ đất nước” có một giá trị thiêng liêng cho mỗi dân tộc và với mỗi người. “ Sơn cao, thủy thâm “ , có thể nói không sai, sông nước đã qui định bộ mặt văn hóa , chính trị, kinh tế, quân sự...của toàn cầu, của mỗi quốc gia, của từng địa phương và ngay cả mỗi một con người. Không có sông, nước, quả đất chỉ là một hành tinh khô cằn, và chắc chắn nếu còn sống sót, con người cũng khô cằn theo .
Sông là bảo vật trời ban cho con người, không có giòng sông nào không đáng trân trọng, mến yêu . Nhưng trong tất cả giòng sông ghiện hữu , chúng ta thường chỉ gắn bó , thiết tha riêng với một giòng sông , giòng sông của tuổi thơ, giòng sông nơi chúng ta cất tiếng chào đời.
Joachim Du Bellay ( thi sĩ Pháp hồi thế kỷ 16 ) mặc dù chức trọng quyền cao giữa La Mã kiêu sa, vẫn nhớ nhung héo hắt tới con sông nhỏ, ngọn đồi thấp nơi quê nhà :
Plus (me plait) mon Loire gaulois que le Tibre Latin
Plus mon petit Liré que le mont Palatin
( Tạm dịch : Tôi mến yêu giòng Loire và ngọn đồi thấp Liré nơi quê nhà hơn sông Tibre và núi Palatin hùng vĩ xứ người ).
Và tôi có vòng vo tam quốc về tên sông, về tầm mức quan trọng của sông, về sông và cuộc sống ... thật ra chỉ muốn mượn cái chung lớn lao để quay về với con sông riêng của đời tôi : Con sông thời thơ ấu , trong hoài niệm, trong hiện tại đau thương và tương lai mờ mịt. Đó là giòng Hương giang chảy qua cố đô Huế. Giòng sông đã cảm xúc biết bao tao nhân mặc khách và khuôn dạng nên tâm hồn người Huế, trong số có tâm và hồn nhỏ bé của tôi .
Tôi sinh ra không xa bờ sông Hương, ở một làng thơ mộng thuộc tổng Ngọc Anh , nhưng đã trưởng thành , lớn lên và đi học, rồi sau bao nhiêu năm tháng xa cách trở về sống ngay bên bờ sông Hương. Sông Hương đã chứng kiến cuộc đời thay đổi của tôi , cũng như tôi đã từng chứng kiến cái thay đổi của thành phố và của giòng sông .
Nhà tôi nằm trên bờ sông Hương và trường học tôi nhìn thẳng ra bờ sông. Ngày ngày cắp sách đến trường, đi dọc theo bờ Sông Hương và con sông ấy đã ghi lại bao nhiêu kỷ niệm yêu mến, vui buồn của đời tôi .
Những ngày hạ nắng , thật là một niềm vui vô bờ được tắm mát trong giòng Hương giang . Mỗi chiều tan học, vứt chiếc xe đạp cổ lỗ, áo quần và cặp sách ở bến đò Thừa phủ, lội ngược giòng sông lên gần đến cầu Bạch Hổ . Một mình giữa sông nước mênh mông, êm mát dịu dàng hay chợt lạnh tùy theo làn, tôi cảm thấy vui miên man, nhẹ nhàng và sâu đậm được đắm mình vào nguồn sống của quê hương . Có lúc may mắn gặp chiếc bè lồ ô ( nứa ) hay gỗ súc từ thượng ngàn trôi về . Xin phép trèo lên bè , ngắm cuộc sống đơn giản của người chèo bè trong chiếc chòi tranh nhỏ bé với một bếp lửa gồm ba phiến đá và nhìn cảnh vật hai bên bờ, nhà cửa, trường học, bệnh viện, vọng thành ... lùi dần về sau , chìm vào trong khói lam chiều , trí óc thơ ngây tưởng tượng như đã đến từ một phương trời xa thẳm để về một nơi vô định mênh mông .
Trở về bến Thừa phủ lúc trời đã nhá nhem tối ; aó quần, sách vở và chiếc xe cũ kỹ vẫn còn đó . Không phải đồ vật chẳng có giá trị gì nhưng trong cuộc sống hiền hoà không ai muốn lấy đi để làm phiền muộn một đứa học trò nhỏ bé . Có hôm trên bến sông vắng vẻ, bóng một cụ già thẩn thơ chờ đợi, nhìn giòng nước lo âu . Lúc thằng bé vô tư lên chiếc xe xọc xạch vội vã trở về, cụ già cũng lững thững bước đi, mừng thầm con cái nhà ai không quá dại dột. Bấy giờ học trò ở Huế không phải là đứa bé riêng tư của một gia đình nhưng là đứa bé chung của mọi người, được thương yêu và đùm bọc. Người ta bao dung với học trò, bênh vực học trò, dù có con hay không có con cắp sách đến trường.Cửa tiệm, nhà hàng không mấy ai nói thách với học sinh, ngay cả những người bán quà rong bên đường cũng thế . Sau khi lấm la lấm lét , nhìn trước ngó sau rồi dừng lại mua một món quà kinh tế để vụng trộm nhấm nháp với bạn bè trong lớp, mấy cô bé, cậu bé hồi ấy cũng được người bán hàng ưu đãi, gói ghém kỹ lưỡng, thêm thắt chi chút ...Lời trách móc nặng nề nhất khi có người thư sinh lầm lỗi là “ đi hược ( học ) mà như rứa ( thế ) . Những cử chỉ , những lời nói đơn sơ nhưng đầy tình đùm bọc biểu lộ nếp sống có văn hóa và tin tưởng mạnh mẽ vào văn hóa của một thời.
Nếu có những ngày nắng hạ thì Huế cũng có những tháng mưa dầm. Trừ những lúc bão lớn, đi học vào ngày mưa cũng là những niềm vui khó quên. Chúng tôi không đủ giàu để mua những chiếc áo ny-lông sang trọng bày bán trong thương xá Morin hay kiêu sa trong chiếc xe nhà ( xe kéo tư nhân ) lộng lẫy. Thường chúng tôi chỉ đội nón lá và mang tơi ( áo tơi làm bằng lá ). Nhiều tiền thì tơi đọt (aó tơi chằm bằng đọt lá kè) ấm áp và bền bỉ , ít tiền thì tơi cá (chằm bằng lá kè già, xấu) vứt đi sau mỗi mùa mưa. Gió từ sông, nhất là giữa lúc qua cầu “sáu vài mười hai nhịp “, thổi vào tơi bần bật, lật nghiêng chiếc nón, làm sũng ướt mấy mái tóc thơ ngây. Chúng tôi đi sát vào nhau, cười đùa trong mưa gió, bước từng bước ngắn và nhanh trông như đàn chim cánh cụt, không tư lự, không biết gì đến giá lạnh miền địa cực .
Yêu mến sông Hương, tôi và bạn bè đã biết hết những bến tắm sạch sẽ nhất : bến Sõi ở phía cửa Ngang, cuối tuần đông như ngày hội ; bến biển Bãi Dâu với những mãnh ruộng dưa hấp dẫn ; bến nhà anh Tôn Thất Th. Phía Bầu Vá, bến nhà anh Bửu T. ở Vĩ Dạ, kín đáo, thoải mái với những chiếc nhà mát bằng tranh nho nhỏ, cất trên mặt nước, dưới bóng những cây dừa sum sê. Bến Toà Khâm, phía trước trường Đại Học Sư Phạm ngày nay, vắng vẻ với đàn chim cộc ( cormoran ) từ biển đông xa xôi về trên mấy hàng cây dương liễu sát bờ sông, những chiếc phao cho thủy phi cơ neo ở giữa giòng, khêu gợi và lôi kéo hiếu kỳ nhưng gây cảm giác rờn rợn vì mấy ông Tây thực dân cú mèo và mấy chú lính khố xanh đứng gác với lưỡi lê tuốt trần sáng loáng .
Sông Hương là nguồn vui vô tận của chúng tôi suốt cả một thời tuổi trẻ. Lớn lên ít tuổi , sắp sửa trở thành những cậu tú, tập suy nghĩ về cuộc đời, chúng tôi vẫn bám víu lấy sông Hương, coi sông Hương là người bạn chính. Một số bạn bè cũng như riêng tôi bấy giờ đã tham gia vào hoạt động Hướng đạo . Toán Vạn Kiếp chúng tôi ( sau lúc anh Võ Thu Tịnh rời khỏi toán ) trong tráng đoàn Bạch Đằng đã có sáng kiến sắm một chiếc ghe nan để đi cắm trại, vì Thừa Thiên, ngang dọc đều có nhiều sông, lắm phá. Vào cuối tuần, hay những dịp lễ lớn , bảy, tám anh em trong toán mang xắc và lều bỏ lên ghe rồi cùng nhau chèo ngược giòng sông, gặp cảnh đẹp thì dựng lều sinh hoạt . Nhờ lối cắm trại đặc biệt đó chúng tôi đã nhận thức được nhiều vẻ đẹp của sông Hương mà có lẽ chỉ có một số ít người biết đến .
Sông Hương đẹp lúc chảy ngang thành phố Huế, nhưng càng ngược giòng sông lại càng đẹp. Giòng sông khoáng đạt, mặt nước phẳng lặng và trong xanh, hương nước đượm vị ngọt man mác không như ở các miền thành phố . Hai ven bờ xóm làng cô tịch, đồi cây nối tiếp đồi cây . Vào những lúc ráng chiều đổ xuống, giòng sông nhuốm đỏ, chuyển dần sang tím bầm rồi ẩn mình dưới màn sương mờ đục che lấp bến bờ .
Đứng trước cảnh tượng huyền bí lòng rỗng không nhưng hứng thú vô bờ. Như thực như mộng , “ ấy là hồ điệp hay là Trang sinh “, có lúc mình tự hỏi mình. Tiếng chuông chiều từ chùa Linh Mụ vẳng lại . Tưởng đến tiếng chuông Hàn sơn trong một bài thơ thật đẹp, thức tỉnh khách du ở bến Phong kiều và đem lại nguồn sống thâm sâu giữa cảnh tàn tạ “ nguyệt lạc “, “ ô đề”, “ giang phong “ ,” ngư hoả “, với “ sầu miên “.
Có những đêm trăng sáng giòng sông như một giải trắng bạc giữa núi đồi. Có lẽ cảnh tượng này cũng như cảnh sương sáng ban mai đã khiến Cao Bá Quát ví sông Hương như lưỡi gươm dựng giữa trời xanh :
“ Trường giang nhất kiếm lập thiên thanh “
( Hiểu quá Hương Giang )
Nhưng chúng tôi đã phải từ giả giòng sông mến yêu để bước vào giòng sông thương đau của dân tộc. Trong xa vắng nhớ nhung, thương tiếc , chúng tôi đã chứng kiến bao cảnh đau lòng đó đây. Cũng nghe vọng về từ giòng sông cũ :
“ Khô héo lá gan cây đỉnh Ngự
Đầy vơi giọt lệ nước sông Hương “
Cả đất nước và riêng Huế đã đau khổ nhiều trước tham vọng của thực dân tàn ác và ý đồ của một nhóm người muốn áp đặt lên dân tộc một chủ nghĩa độc tôn, xóa nhoà nếp sống mà Hương giang tiêu biểu về nhiều mặt .
Rồi hoà bình, một thứ hoà bình bấp bênh, đã đến . Tôi trở lại Huế giữa thời gian đó, tìm lại con sông của tuổi trẻ.
Phu Văn Lâu nghe vọng câu hò năm nào vẫn còn đó ; còn đó điện Hòn Chén uy nghi trên đồi Ngọc Trản, chùa Linh Mụ trầm tư soi bóng tháp vào mặt nước trong xanh ... Nhưng chân dung của giòng sông đã thay đổi nhiều. Chiến tranh tàn bạo đã tạo nên nhiều điểm u sầu vì nghèo đói, hốt hoảng, vội vã, giành dật, cưỡng chế ...Phía tả ngạn, nơi Vườn ương thành phố, đã san sát những mái nhà tôn ngổn ngang, lấn chiếm vô tội vạ ra tận bờ sông. Bến Sõi ngày nào đã mất. Khu cỏ xanh tươi của sân banh thành phố đã trở thành một bộ phận của chợ Đông Ba với những túp lều chợ trời vá víu. Đối diện bên kia sông là giang cảng nhà binh ồn ào, rộn rịp, bụi mờ và xa hơn nữa, Văn thánh là nơi huấn luyện và trại giam nhà binh ...
Cuộc hoà bình bất đắc dĩ rồi cũng đã chết yểu .Sông Hương một thời nữa lại “ cau mặt “ hứng nhận những “ tang thương “ tệ hại : tranh đấu, khủng bố, nịnh hót, âm mưu, đàn áp, di tản ... Cao điểm những tang thương, trước lúc sông Hương chuyển qua một chương lịch sử mới là Mậu Thân 1968 . Con sông đã khóc, chiếc cầu sụp đổ, một giải khăn sô ... Nhưng Huế đã đứng lên và dù đổi thay trong căn bản sông Hương cũng là con sông thuở nào, tĩnh mịch, hiền hoà . Con đường dọc bờ sông từ Thượng Tứ đi ngược lên Phu Văn Lâu vẫn đan bóng phượng vào những ngày hè và những đêm trăng sáng . Hàng cây long não vẫn thoáng mùi hương dọc đường Lê Lợi ... Sau những giờ phút quay cuồng trong cuộc sống , đứng bên sông Hương, nhìn sóng nước lăn tan, con người vẫn có thể trở về với những lắng đọng , trầm tư nhẹ nhàng, thanh thoát .
Tiếp theo những biến cố đau thương, giờ phút lịch sử xoay chiều đã đến . Theo chân hằng trăm ngàn người, tôi vội vã ra đi, không một lời từ biệt , không kịp đoái nhìn . Và ra đi lần này , xa thật là xa ...
Sau hơn 20 năm xa cách, một quãng thời gian khá dài đủ nung nấu trí tưởng tượng và lòng nhung nhớ như một kẻ hành hương tràn ngập hạnh phúc được đi thăm đất thánh, tôi trở về viếng lại sông Hương .
Phu Văn Lâu, Ngọ môn, vọng thành , đền đài, lăng tẩm .... vẫn như xưa. Im lặng bên giòng sông lững lờ . Nhưng tôi đã không cảm thấy cái rung động mong chờ, chỉ thấy một niềm thương xót miên man, luyến tiếc , bàng hoàng . Có thể tôi đã già và xa rồi cái tuổi mộng mơ , duy có điều chắc chắn là có cái gì đó đã mất đi nơi cảnh vật từng hun đúc nên tâm hồn xứ Huế, tâm hồn bè bạn tôi, tâm hồn những người tôi gắn bó, mến yêu , tâm và hồn tôi .
Tôi ghé thăm Ngọ môn, nơi triều đình nhà Nguyễn đã tiếp đón biết bao nhiêu sứ bộ ngoại quốc. Cũng là nơi chứng kiến ngày cuối của triều Nguyễn. Hôm đó có một cậu học trò nhìn đại diện Cộng sản tiếp nhận ấn kiếm từ tay Hoàng đế Bảo Đại để cai trị đất Việt, những ấn kiếm, mãi về sau họ mới tiết lộ , “ quá nặng...cố gắng lắm mới đứng được “ ( xem Tước ấn kiếm của Hoàng đế Bảo Đại – Hồi ký Trần Huy Liệu – KHXH –xuất bản 1992 ).
Lầu đã được UNESCO viện trợ để sửa sang , bên ngoài trông còn chút sáng sủa nhưng bên trong trống trải và bụi bặm. Không mấy khi được sân sóc , lau chùi.
Bước vào các cung điện trong hoàng thành . Phần lớn đã sụp đổ. “ Lối xưa xe ngựa hồn thu thảo “ vì chiến tranh vừa qua và đặc biệt do biến cố Mậu Thân 68 . Điện Thái Hoà còn đứng vững, được trùng tu phần nào, nhưng trước sân và trong điện cũng một màu nghèo nàn , tiêu điều, mốc meo. Quay gót trở ra bỗng nghe bên cạnh mấy người du khách hỏi nhau : “ Mày đã làm vua chưa ? – 20.000 mà thôi” ( 2$ U.S ). Hai mươi ngàn đồng Bác Hồ để làm vua, để ngồi trên ngai vàng, dù trong giây lát , cũng thật là rẻ ! Trước đây tôi nghe sách vở và cán bộ Cộng sản thường lập luận : “ Đền đài của vua chúa là do bóc lột nhân dân mà có, vì thế chúng là của nhân dân , thuộc về lịch sử nhân dân ...” . Lý lẽ có vẻ yêu nước thương nòi, nhưng đã thuộc về lịch sử của nhân dân thì sao lại dùng để đùa cợt , để kinh doanh thấp kém đến thế ? - Xin đừng bảo tôi bảo hoàng quá nhà vua . Khi đi thăm một di tích lịch sử người ta không chỉ thăm một ngôi nhà, một lâu đài, mà còn muốn thấy được cái tinh thần ngày xưa ẩn tàng đằng phía sau. “ Hòn đá cũng biết nói năng “ ( Les pierres parlent à ceux qui savent les entendre – Anatole France ) . Quên mất điều ấy, những đền đài miếu vũ, những di tích cũ, mới , sẽ mất hết giá trị lịch sử thiêng liêng , chỉ còn lại cái xác không hồn, còn thua hình ảnh trên mấy tấm bưu thiếp .
Và đã mất thật, không riêng Đại nội mà phần lớn những nơi có ít nhiều giá trị lịch sử đã trở thành cơ sở kinh doanh , không phải để bảo trì hay trùng tu nhưng để kiếm thêm chút lợi . Lăng Minh Mạng, Tự Đức, Khải Định... nơi nào cũng xuống cấp , bụi bặm, mốc meo , chỉ còn là những cái cớ để câu khách du kiếm lợi. Điện Hòn Chén, một cơ sở tín ngưỡng cũng được vinh dự quốc doanh ! Trong điện, hôm tôi đến viếng, không thấy hương khói, chỉ thấy mấy anh cán bộ ngóng chờ khách thập phương, mỗi ngày một hiếm , vì tiền vé vào cửa và sự kiểm soát chặt chẽ .
Quan niệm lệch lạc về đời sống xa hoa của vua chúa và lòng tham lợi trước mắt đã giúp cho nhiều quán ăn xa hoa mọc trên mặt sông, xóa mất vẻ đẹp thiên nhiên đặc thù của giòng nước . Trong những quán ăn xa hoa có quán “ Ngự thiện “ với cảnh lọng vàng và lính áo dấu ngày xưa hầu hạ. Trên sông còn có nhiều thuyền gọi là “ thuyền rồng “ gồm hai chiếc đò lớn kết lại, vẽ rồng, vẽ rắn. Đêm đêm những chiếc đò trang trí xập xệ ấy được đẩy ra giữa giòng cho các “ cung nữ “ , nghe nói là những sinh viên đã tốt nghiệp viện âm nhạc dân gian với một số tiền lương rất thấp như lời tiết lộ của một ca sĩ .
Trong xã hội chủ nghĩa, thật ngạc nhiên thấy cái chủ đề cuộc sống hoan lạc của vua chúa được khai thác trội lên trên tất cả các chủ đề khác. Mỉa mai thật hay là chủ nghĩa xã hội chẳng có gì để hấp dẫn ?.
Vẻ đẹp mơ mộng của giòng sông cũng bị lạm dụng gắt gao. Bên hữu ngạn sông từ Đập Đá đến Cầu Ga, dọc theo đường Lê Lợi, trong vườn của các công sở hay tư gia, hầu như không có nơi nào không có hàng ăn, quán nhạc. Phía vườn hoa sát bờ sông, từ trước bệnh viện đến Toà Đại biểu cũ, tối đến mọc đầy những quán cóc bán giải khát . Âm nhạc pha trộn đủ các điệu. Đèn màu sặc sỡ, căng bắt tứ tung , phá tan cái tĩnh mịch của giòng sông , cái tĩnh mịch quyến rũ, giúp con người nghỉ ngơi và trở về với cái tâm hồn trầm tĩnh của Huế.
Phía tả ngạn, từ cầu Tràng Tiền đổ lên Thượng Tứ, một tấm rào lưới sắt ngăn tầm mắt của người bộ hành với giòng nước mát. Đêm đến vườn hoa trở thành một khu vực tối tăm, bụi bặm, với những quán nước, những gánh chè rong trong ánh đèn lờ mờ, bí ẩn .
Con sông nói chung đã bị vùi dập quá nhiều , chưa kể người ta muốn chia giòng nước của sông bằng cách đào một con kênh về phía Nam. Công cuộc không thành, ngày nay con kênh khô cạn lan trải như một vết thương dài còn thấy rõ ở miền chùa Viên Thông .
Qua những lần tiếp xúc với bạn bè và thân thuộc tôi biết người Huế trong âm thầm vẫn trân trọng gìn giữ cái bản chất nhẹ nhàng, thanh cao duyên dáng ..., cái bản chất đã làm cho những ai từng biết Huế đều mến yêu Huế . Nhưng những người chịu trách nhiệm về Huế ngày nay hình như đã không chú ý gì đến cái giá trị cố hữu của Huế về mặt thiên nhiên cũng như về mặt văn hóa. Về thiên nhiên, giòng sông Hương, ngoài việc bị tướt đoạt mất nhiều vẻ đẹp, đã trở thành một giòng sông ô nhiễm đến một mức độ phải báo động. Sông đã thành một con đường tải đồ phế thải của Huế. Nước không còn trong xanh , chỉ còn một màu đục lờn vờn , lờm lợm . Chịu khó ngồi trên đò một thời gian , xuôi giòng về phía Gia Hội, vòng quanh Cồn Hến sẽ nhận thức ngay điều ấy. Trong những tặng phẩm cuộc sống mới đã tặng cho Huế , nổi bật nhất là những “ mini-hostel “. Tự nó “ mini-hostel “ không phải là điều đáng trách, nó cũng giúp cho việc viếng thăm Huế được dễ dàng , nhưng nó đã phát triển quá mức như một lối chào mời ế ẩm và quanh các “ mini-hostel “ một lớp người làm phiền nhiễu đến du khách không ít . Cuộc sống ở đây không mấy tốn kém nhưng bỗng có lúc người ta bị đàn hạch , bị “ cứa “ hay bị lừa một cách vô lý . Cái ấn tượng không mấy tốt đẹp ấy đeo đẳng du khách thật lâu dài .
Tôi đã lan man quá nhiều và hình như đã quên đi một điểm chính là ai đã đặt tên con sông ấy là Hương giang , con sông mà hơn năm thế kỷ trước Nguyễn Trãi gọi là Kim giang . Thật đáng tiếc sử sách đã không ghi lại và trong dân gian cũng không có ai truyền tụng về con người ấy . Nhưng chắc đó là một người rất tài hoa , mơ mộng và rất nhân bản . Tên Hương giang không phải ngẫu nhiên mà có , tôi muốn nói không dựa vào một thể tính của giòng sông hay vin vào một địa danh. Dù có người nói , sỡ dĩ gọi là Hương giang vì chảy qua đất Hương Trà . Nhưng Hương Giang và Hương Trà , danh xưng nào có trước, danh xưng nào sau ? Có người lại bảo sông mang tên là Hương giang vì hai bên có nhiều thạch xương bồ . Điều đó cũng có thể , nhưng từ thạch xương bồ đến Hương giang con đường cũng khá xa và cũng phải có một người đa cảm để nhận thấy Hương thoang thoảng trên không , lan cả bầu trời , chạy dài theo giòng nước, thấm vào lòng người để gọi đó là Hương giang.
Lịch sử đã không ghi chép rõ ràng , thôi đành dựa vào huyền thoại . Tôi được đọc ở một nơi nào đó chuyện xưa kia người dân bên ven sông đã nấu trăm ngàn thứ hoa thơm khác nhau đổ vào giòng sông để thành ra sông thơm (Hương giang) .
Truyền thuyết thật nên thơ cũng như con người ở bên sông muốn giòng sông mình là giòng sông thơm . Nhưng truyền thuyết làm sao thật được ! Dù có đổ muôn vàn nước hoa vào sông, con sông cũng không thể thành Hương giang . Vậy xin hiểu theo nghĩa ẩn dụ “ chi lan chi thất “ . Tưởng chừng như cảm thấy mùi lan chi ở những nơi có con người thanh thoát , phóng khoáng giữa khoảng trời đất hiền hoà mênh mang .
Sông Hương đẹp vì những đặc tính tự nhiên của nó , giòng nước trong xanh , lững lờ giữa núi đồi tĩnh mịch nhưng đẹp hẳn lên khi con người ở đó cảm nhiễm được vẻ đẹp trời đất đã ban cho , bảo bọc lấy và tạo dựng nên một nền văn hóa tốt lành với những tâm hồn kỳ diệu .
Một điều lịch sử đã thừa nhận là trong hơn năm thế kỷ , từ khi đặt chân đến đất Châu Hóa , tổ tiên chúng ta đã dựa vào Hương giang tạo dựng nên một nền văn hóa có nhiều nét đặc thù làm giàu thêm nền văn hóa sông Hồng , cũng như làm cơ sở để phát triển văn hóa Cửu Long .
Tôi không phải là người bảo thủ đòi hỏi Huế phải hoàn toàn Huế ngày xưa , nhưng trong phát triển không thể không gìn giữ lấy cái cốt cách , phong thái riêng biệt của Hương giang.
Xin hãy trân trọng giòng Hương giang !
San Diego, Thu 96
Nguyễn Đăng Ngọc