Trung Học Phan Châu Trinh

: Phan Mộng Hoàn; Trung Học Phan Châu Trinh; 04 October 2022; Hits: 650

Nhớ Lục 5 Phan Châu Trinh

User Rating: 5 / 5

NangXuanTuong PMH R

Từ trái sang, sau lưng Cô PMH là Lê Quang Hùng

Hàng quỳ phía trước : Phan Đặng Thanh Tú.... thứ 4 là " Ấp trưởng " Ng.Văn Thành, người làm heo sụt kí

Cuối năm 2002, tôi cùng với ma maison và tiểu gia đình con gái lớn Ngân Hà về Huế làm lễ Tiên thọ cho ba tôi. Nhà tôi từ lúc bỏ nước đi tìm tự do vào đầu năm 80 nay mới chịu trở về thăm cố hương.

Thăm Huế quê nàng, nhất là thăm xứ “ cá gộ “, quê chàng. Và hơn hết, theo lời anh ấy, thăm quê hương thứ hai của chàng. Đúng vậy, Đà Nẵng của cả hai chúng tôi là quê nhà yêu dấu. Chúng tôi vào đời gây dựng sự nghiệp ngay lúc ra trường. Và bao nhiêu năm ở đó là bấy nhiêu tình nghĩa chất ngất.

Lần về này với Kỹ Thuật Đà Nẵng, chúng tôi hạnh phúc vì được gặp mặt gần 400 anh chị em cựu học sinh và giáo sư. Lão Hồ cảm động không bút nào tả xiết. Bỏ Đà Nẵng mà chạy dài từ cái đêm mất xứ Quảng. Tất tưởi ra đi không lời giả biệt biểu làm sao hơn 27 năm sau gặp lại anh ấy không rưng rưng lệ. Phần tôi thì không cần nói đến trước lúc qua xứ người đoàn tụ với cha con Vượt Tuyến, và ngay cả lúc chưa bỏ nước mà đi, tôi đã nhiều lần tìm về thăm Đà Nẵng. Ơi xứ Quảng làm sao phai nhoà được trong tim tôi những lưu luyến trìu mến với Người.

Cuối năm 2002 ấy chúng tôi đã tổ chức được một tiệc nhỏ hội ngộ với một số thầy trò Phan Châu Trinh , gặp dịp cả ĐN đang nô nức liên hoan mừng ngày Nhà Giáo. Chính vào tối hôm đó, Bích Ngọc, một nhân vật Lục 5 đã “ bắt cóc “ được cô giáo Hướng dẫn của lớp em ấy. BN đã đăng đàn và tâm sự rằng : “ nghe cô về nhiều lần nhưng chúng em không hề được gặp mặt cô, cô không biết là gần 40 năm trước cô từng là bà mẹ trẻ của Lục 5. Cô là giáo sư cố vấn cô có biết không ? vậy mà cô đành đoạn không nhớ, không biết tới bầy con bơ vơ của cô nhiều năm qua...Lần này cô phải cho chúng em gặp mặt ! “ Tôi xúc động vô cùng, nghĩ thầm sao đầu óc mình tệ hại đến thế, sao mình có thể quên được ! Nhưng sáng sớm hôm sau chúng tôi đã phải rời Đà Nẵng, thì làm sao đây... ? BN liền có cách giải quyết . Các em sẽ kêu gọi lập tức năm mười bạn tối nay đến khách sạn Bạch Đằng thăm cô.

Tiệc tàn lúc 9 giờ tối. Khi về Bạch Đằng chúng tôi đang chén tạc chén thù bằng cà phê với các bạn giáo sư KTĐN, thì đàn con Lục 5 của cô MH kéo tới. Bầy trẻ ngây thơ ngày xưa nay không thấy đâu, chỉ thấy hiện ra trước mắt mình mươi vị trung niên , mặt mũi lạ hoắt, râu ria ngổ ngáo. Dĩ nhiên tôi nhận ra hơn một người. Đó là Bích Ngọc vừa quen lại tối hôm nay và Phan Đặng Thanh Tố, cậu bé mặc sơ mi Quốc văn của PMH dạo ấy. Tôi ngẩn ra ngắm các em , và ngậm ngùi thương. Sau bao biến cố từ 75, học trò bé bỏng của tôi giờ trông trên nét mặt ai cũng in hằn dấu tích khắc khổ. Các em xúm quanh tôi, dành nhau nhắc gợi kỷ niệm ngày xưa của Lục 5. Thuở ấy, tôi vừa từ giả đám học trò Đồng Khánh dễ thương của mình. Về Phan Châu Trinh, tôi thường được “ đứng tim “ với bầy “ nhứt quỷ nhì ma “ ...của ngôi trường nam sinh lẫy lừng nhứt xứ Quảng này. Chỉ trừ có Lục 5 .

Thuở ấy tôi 25 tuổi, tên học trò lớn nhất mới 15 , như chị cả và em út. Quốc văn các lớp đệ nhất cấp hệ số 3 , tôi dạy ba buổi, mỗi buổi 2 tiếng đồng hồ. Tôi lại là giáo sư cố vấn nữa. Tất cả những điểm ấy gom lại khiến cô trò chúng tôi thương quý nhau.

Trước lúc chia tay, Tộc trưởng Phạm Đắc Hùng đã mau mắn trao tặng cho tôi 3 tấm hình cỡ 18x24cm. Trong đó có cái chụp cô giáo Hướng dẫn đứng giữa một bầy tiểu yêu. Tôi mặt mũi non choẹt, tóc uốn kiểu Jacky và body xộc xệch, chắc là đang thời kỳ nuôi em bé. Bầy trẻ lau chau bu quanh cô, ngó sao mà dễ thươmg quá. Các em đại diện cả lớp Lục 5 ký tên vào bức hình quý giá này. Tôi cảm động hơn nữa khi cầm trong tay bài báo của mình viết cho tờ ABC của Lục 5. Nghe nói, từ ngày rời trường, hằng năm các em đã hội họp lại với nhau và trân trọng đọc bài “ điểm danh “ của cô PTMH. Tựa đề là :

“ Còn nhớ không ...”

Không biết bữa nào đây khi niên học đã hết. Lễ phát phần thưởng tưng bừng cũng đã qua. Sân trường lặng ngắt như tờ. Chỉ có nắng đuổi gió và cát im lìm ngái ngủ. Khi đó các em còn nhớ không ?

...Còn nhớ những kỷ niệm vui buồn đầy đặn của những tháng ngày mài đủng quần kaki xanh trên ghế nhà trường không ? Riêng phần tôi, tôi chắc rằng mình sẽ khó mà quên được các em . Phải rồi ! Riêng nhớ về Lục 5 mà thôi. Nhớ rất nhiều em ạ. Nói như thế có người sẽ rủa thầm , cô xạo ghê. A ! Ai mà nghĩ thế tôi mà biết được sẽ cho 2 zéro liền nghe !

Thôi để tôi nhắc lại đây ít vụn vặt kỷ niệm cho các em nhớ nhé. Nhớ về tôi. Chắc chắn đó là mục đích trước tiên và sau đó là nhớ về lớp mình, nhất là nhớ đến từng tế bào trong cơ thể Lục 5 Phan Châu Trinh.

Chiều đó là chiều thứ ba. Đáng lẽ ra chiều nay tôi dạy 2 giờ Sử Địa ở Thất 5 ; nhưng vì lịnh trên ban xuống, từ đây sẽ phụ trách chương trình Quốc Văn ở Lục 5.” Một chút buồn len lấn trong tâm tư vào ngõ hai con mắt “. Tôi bùi ngùi nhớ hơn trăm nhóc con Đệ thất vừa làm quen được hơn tháng rưỡi trong mấy giờ Sử Địa. Chừ lại phải chia tay. Cũng như trước đó vừa từ chức “ bà bầu “ đã ngơ ngẩn rời xa hai lớp các anh chị Nhị B1 và Nhị A1. Đã biết rằng đời là bể khổ, là một cuộc “ thương hải biến vi tang điền “mà ! Đọc ngang đây có cậu nào bị sãy cắn không ? Chắc có hí, vì cô xổ nho quá làm có người phải mất công tra tự điển Hán Việt bắt mệt đi. Được rồi, chừ tôi chỉ dùng thuần tuý văn chương nôm na quốc ngữ mà thôi. Cười huề cả làng nghe.

Chiều đó. Tôi đến với Lục 5 nhưng không kiếm đâu ra 1 chiến sĩ nào nữa ; thì ra thầy Tổng Bê loan báo mai mới có giờ, vì học sinh Lục 5 thầy đã cho về rồi ! Thế là chiều hôm sau tôi mới “ chộ “ các em . Ôi , giây phút diện kiến ban đầu mới cảm động làm sao . Trên lầu cao mà trước đây tôi vẫn ao ước lên “ chơi” là dinh cơ của dân Lục 5, oai ghê gớm là dân ...” đồng bào thượng “! Vừa bước vào cửa lớp tôi bỗng choáng người vì một tiếng hô dõng dạc của một vị chức sắc Lục 5: Đứng ! rào rào mấy chục chiến sĩ một loạt nghiêm như lính ! Chà, dàn chào kỹ ghê ! Tôi nghĩ thầm và suýt phì cười.

...Rồi sau đó chúng mình làm quen nhau thật vui vẻ, phải không các em ? Và tôi nhớ không lầm ,qua tuần lễ thứ hai 100% lớp Lục 5 bằng lòng nhịn quà, cứ 2 tuần mỗi người đóng góp 10$ làm báo chơi ! ...Tháng ngày vùn vụt qua mau vì “ bóng câu qua cửa dễ cầm mãi ru “! Chúng ta đã đếm được 11 tuần lễ. Gần đến ngày trọng đại rồi – để mổ heo ! Trong chúng mình ai mà không biết rõ – “ Cái vốn heo “ đó hí, sáng kiến của Ấp trưởng Nguyễn Văn Thành mà. Từ tuần thứ 1 đến tuần thứ 11 này , con heo mỗi ngày một nặng thêm . Ôm nó đã thấy trĩu cả cánh tay, và ai cũng ham vuốt ve chú heo dễ thương ấy. Và tôi không lầm rằng heo đã bị móc ruột đến 4,5 lần là ít ! Cái “ cửa sau “ của lão Trư Bát Giới Lục 5 được đút cho ăn no nê, tôi tính phỏng chừng dễ lên đến 7 ngàn rồi ! Sau khi kiểm chứng sổ sách của các đội trưởng tôi chắc rằng vốn liếng non lắm cũng trên 6 ngàn . Mỗi giờ Quốc văn , tôi ...mạo muội lấy bớt 5 phút đồng hồ để thu thuế. Thế mà có khi cũng phải hét khan cổ vì không ít vị muốn lấn thêm ít phút để phá như quỷ sứ nhà trời. Cũng vì cái tật ồn ào dễ ghét nói mấy không chịu nghe của các em mà có lần tôi bị Triều đình khiển trách ...vừa vừa !

Tôi còn nhớ Lục 5 chia làm nhiều băng khác nhau. Băng hàng đầu có Tuấn Bắc, giọng lãnh lót như chuông. Có Phú thi sĩ tụng kinh, rổi Kim Thanh Hùng đều là dân học có hạng cả. Quên kể chàng Ngọc hay gan. Rôi cu cậu Cung Thế Hồng Đức, Huề có đôi mắt ghét nhau. Và Dũng họ Lê, thêm Du Phước Lợi nữa. Đặc biệt băng này có thêm một lính mới tò te, là chàng Bắc Kỳ Kim Hải, con người luôn luôn mơ màng trong giấc điệp. Có lần vì quá mơ màng nên chàng ta đã đút đầu vào hộc bàn đánh một giấc ngon lành. Vì thế cứ đến giờ Cổ-Kim hoà điệu chú chàng phải dời đô lên đây.

Đến băng thứ hai với nhiều nhân vật li kì. Tăng Trung Kim San, lúc tôi mới đến San đã lấy cảm tình bằng một bài luận đầu lớp. Văn chương thật dễ thương và trong sáng. Người kế đến là Phan Bá làm thơ nhanh và tài lắm. Trần Văn Tần, Hoàng Anh Tuấn, Nguyễn Đức Chương cũng làm tạm tạm. Qua Trần Hưng Thạnh, nhà tỷ phú của Lục 5. Trong thời kỳ lão Trư bị móc ruột, Thạnh đã hào phóng ủng hộ 250$ làm lé mắt cả lớp Lục 5 mình. Băng này còn phải kể đến là Nguyễn Ngọc Hồng , có cha là tài xế xe nhỏ. Người học trò có nhiều đức tính của nhân vật tiểu thuyết. Hồng đóng cho quỹ heo làm báo, bằng tiền bán cà rem ngày chúa nhật ! Cảm động quá phải không các em ? Đến Nguyễn Văn Sướng , giọng Hà Nội thật tuyệt. Tôi có thói xấu là hễ kêu đọc giảng văn bao giờ tôi cũng chọn giọng Bắc. Kết quả một hôm sau một loạt ba tên Bắc kỳ đọc bài, chàng Tôn Thất Thăng dân Huế chay cũng cái đà đó mà xổ giọng Hà Nội êm ru bà rù, làm cả lớp mình được một bữa cười bể bụng.

Nếu kê khai dân nghịch tặc Lục 5 thì không làm sao có đủ giấy cho tôi giới thiệu đức tính quý báu của họ. Ốc tiêu mà phá dữ là những chàng trai : Nguyễn Đăng Diên, Phan Quang Trúc, Bùi Văn Thành, Nguyễn Hữu Hồng, Lê Vĩnh Lạc, Mai Quang Thiện. Tay tổ phải kể tên những Jingo sau, Lê Quang Hùng, Nguyễn Hữu Trưởng, Ngô Đức Hải và nhiều nhiều nữa .

Những dân đóng góp công sức cho đặc san ABC là Phan Quốc Hiệp, bạn nối khố của ông đạo Ổi Trương Chính, Huỳnh Bá Long, Nguyễn Hữu Hùng và Lê Thanh, những tay viết chữ đẹp dễ nễ.

Phân loại nhà lành, đặt đâu ngồi đó thì có : Nguyễn Hưng Long, Phạm Quyệt, Phù Trung Sơn, Trần Văn Thánh, Võ Quang Lợi, Phạm Lạc, Thanh Tâm, Đồng Sĩ Tiến, Huỳnh Tấn Phúc, Trần Công An, Lê Văn Mạnh, Trần Văn Thảo.

Nếu cứ đưa tên ra không, các em sẽ bảo cô lẩm cẩm, điểm danh hoài mà không biết chán sao . Nên đến đây tôi không kêu tên nữa. Nhưng dù sao cũng phải chiếm thêm nhiều giấy của ABC là chàng Ấp trưởng Lục 5. Chàng Thành con nhà giàu xinê Chợ Cồn phải không các em ? Vì coi tiền như rác nên Thành ta đã để heo sút ký. Điều đó đã làm cho cả lớp mình buồn tưởng chết được. Khi mổ heo ra mà sao trong bụng heo chỉ tòan chứa bạc cắt không hà !!! Những tờ giấy Quang Trung, Lê Văn Duyệt mất hút đâu cả. Sau đó thầy trò chúng mình đành rầu rĩ chấp thuận “ làm lại cuộc đời ! “ , bằng cách kêu gọi lòng hảo tâm của các nhà mạnh thường quân Lục 5. Danh sách quý hoá này có : Phạm Đặng Thanh Tố, người sơ mi Quốc Văn kỳ nhì. Còn có Thiện, Kim, Ngọc Hồng...Trong 10 phút đồng hồ hôm ấy vốn liếng chúng ta đã lấy lại suýt soát hơn 3 ngàn đồng tiền “ không cánh mà bay “ “. Dĩ nhiên Thành Ấp trưởng chịu bồi thường 1 ngàn !

Sau khi kể xong chuyện mổ heo tôi bỗng cảm thấy cụt hứng. Té ra cái chuyện tiền bạc nó cũng ảnh hưởng ghê gớm đến tinh thần của mình ác thiệt ! Thế nên tôi đành dừng lại đây với một cảm tình luôn đầy ắp dành cho các em Lục 5 thương yêu của tôi.

Phan Thị Mộng Hoàng

Cuối năm 2003, tôi từ Huế trở vào Đà Nẵng sau hôm mừng kỷ niệm 100 năm của trường Jeanne D’ Arc, (tôi vốn là dân học trò nội trú trường bà xơ luôn mấy năm Tiểu học và trung học ). Lần này vào thăm xứ Quảng nhắm mấy mục tiêu, họp mặt Lục 5 và thăm đêm 14 âm lịch phố cổ Hội An . Đêm này Faifoo sẽ sống lại thời thành phố chan hoà ánh trăng và đèn lồng thắp sáng muôn màu huyền ảo.

Tôi cùng Diệu Châu, một cô bạn thân Đồng Khánh, đi bằng xe lửa vào. Đón chúng tôi có bốn em Lục 5, với hoa tươi trân trọng trên tay. Đó là Tố, Thiện, Hữu Hồng và Hùng. Các em dành nhau “ bao trọn gói “ cho cô giáo chủ nhiệm năm xưa ngay từ giây phút đầu tiên bước chân xuống khỏi tàu cho tới lúc tôi từ giả Đà Nẵng. Lần này ghé về đây , Lục 5 độc quyền giữ cô giáo. Tôi không liên lạc với bất cứ em PCT nào ngoài lớp Lục 5 . Những lần trước tôi thích lưu trú tại nhà vợ chồng Trí - Lan của 10 B2 hay tổ ấm của Phạm Quang Vinh bên Kỹ Thuật. Các em ùa tới khi tàu lửa dừng, tôi chưa kịp ngơ ngác tìm thì đã được họ bao quanh. Tôi cười mĩm chi với mọi người và nói chuyện với bàn tay che kín miệng. Sỡ dĩ thế là vì tôi sợ xấu. Ai đời khi ở Huế, tôi ghé tiệm đánh imeo về Mỹ...chiều hôm đó trời Huế mưa lây rây, gió mát, thành phố thời thiếu nữ của tôi đẹp ủ dột thơ mộng làm sao. Ở quê hương Vi tính và điện thư gửi đi chậm hơn rùa bò. Tôi vừa nhẩn nha đánh máy vừa ngắm cảnh trời mưa, trước mặt là một túi ổi to thơm và dòn tan. Tôi vừa nhắm ổi vừa gõ máy vừa say mê nhìn mưa bay. Bỗng “ cốp rộp “ một âm thanh vang rền bên tai...cái răng cửa của tôi bay theo gió rơi xuống gầm bàn ! Than ôi, cuộc đời bỗng tối ám mùa đông ! Tôi hết ham cười toét miệng , hết ham ba hoa chích chòe vì sợ lỗ hổng đen ngòm hiện ra dọa thiên hạ ! Từ một tuần qua, quen che mồm nên nay tiếp tục kỳ cục như thế. Trò tộc trưởng lấy làm lạ, thắc mắc hỏi tôi có chuyện chi không vui , em thấy năm ngoái cô khác với chừ ? Tôi quay đi nói nhỏ tại cô ...sún răng ! Đắc Hùng an ủi, cô cứ tự nhiên cô càng tỏ ra che dấu người ta càng chú ý. Hơn nữa ở đây chuyện sún hay có hăng rết cũng là chuyện thường tình !

Từ đó tôi tha hồ cho gió chui qua khe hổng của hàm răng ! Rời “ ga “, chúng tôi lên taxi đến một quán giải khát có kèm nhậu ! Ở đây thiên hạ quen kiểu vui vẻ cụng ly cụng chai bất cứ thời khắc nào. Thời gian mở rộng và tình người lai láng.

Chiều hôm đó chúng tôi đến một qúan ăn lịch sự để họp mặt với Lục 5 đang hiện diện ở Đà Nẵng, khoảng 20 em, vì chưa Tết , nên số lớn các em khác còn đi làm xa chưa về. Căn phòng bày trí với hoa tươi chúc mừng cô giáo xưa trở về cùng dòng chữ bay bướm gắn trên tường. Một bàn dài trang trọng bày ly tách, chén dĩa . Các em Lục 5 nghiêm trang đứng xếp hàng dọc hai bên. Tất cả im lặng nhìn mình. Tôi không nghe tiếng hô nghiêm như thuở nào và học trò bé bỏng giờ đây vụt hóa nên người lớn chững chac. Tôi bàng hoàng nhớ đến ngày còn là cô giáo trẻ, ngập ngừng đến với học sinh Phan Châu Trinh. Trong suốt 8 niên khóa từ 67 đến ngày mất Đà Nẵng 1975, tôi đã hướng dẫn môn Quốc Văn đủ các lớp Thất, Lục, Ngũ, Tam, Nhị. Thoạt mới về thì dạy Sử địa các lớp Đệ thất, kiêm môn Công dân ở Đệ tứ. Tôi đã đến khắp mọi xó xỉnh, đã lang thang lên lầu cánh trái cánh phải, ngự trị khắp các phòng dãy giữa rồi bên tả, bên hữu. Từ lúc mới về, đứng trên bục gỗ dài thượt trước tấm bảng sơn đen, rồi bảng chuyển qua màu xanh lá cây của hi vọng. Vài tháng làm việc ở Thư viện, thúc đẩy học trò đọc sách, đọc truyện. Bất cứ ở lớp nào, tôi cũng bày trò viết lách làm báo. Cô giáo trẻ dạy học trò con trai , các em giả vờ hiền ngoan khi bị răn đe, thoắt cái phá phách như quỷ sứ lúc mình làm hoà vui vẻ. Ôi trường Phan Châu Trinh dấu yêu, hồn tôi đã khắc ghi bao kỷ niệm với Người. Tám năm êm đềm ấy vụt biến mất sau mùa hè ác nghiệt 75. Tôi trở thành người ” mất dạy , bất lương, thân sơ thất sở...” khi đau đớn lìa bỏ Đà Nẵng trong cái đêm kinh hoàng 29 tháng 3 trên chuyến xà lang dập dềnh chờ được vớt lên tàu lớn Mỹ. Và sau đó là những tháng năm u buồn tủi nhục khi trôi dạt vào miền Nam. Phải rời trường, xa lớp...Tôi nghiệm thấy chỉ duy nhất khi sống trong xã hội học đường, thân quen với bạn bè đồng nghiệp , trìu mến giữa tình thầy trò. Ở đó tình cảm mình được an toàn, không hề lo sợ bị gạt gẫm, bị đe dọa. Nhất là sau 75, cuộc đổi đời đến chóng mặt, luôn luôn con người mình phải co lại, hốt hoảng như con chim sợ cành cong. Nhưng thỉnh thoảng tình cờ gặp lại bạn bè cũ, gặp lại học trò xưa, mình như được hoàn hồn, vui mừng nhắc nhở chuyện ngày qua. Thì ra tình cảm với PCT từ lúc nào đã tràn ngập cuộc đời mình.

Sau buổi tiệc với Lục 5, tôi vừa vui vừa ốt dột, lý do các em không cho tôi được trả tiền hôm đó. Vậy là như những lần trước, tôi liền trở ngón lăng ba vi bộ, đề nghị dùng tiền của cô giáo làm quỹ giúp bạn bè nghèo. Nhớ khi ra đi, Gs Nguyễn Đỗ Thu bên Houston đã gởi cho tôi số tiền 200$ tuỳ ý để tôi gặp đâu ứng phó tới đó giúp học trò PCT nghèo. Tôi góp vào luôn. Và các em Lục 5 hoan hỷ lập ngay một danh sách tặng quà Tết cho bạn bè thiếu may mắn. Các em nói ,sau 75 thì ai cũng xơ rơ xác rác cô ơi ! Nhưng nay thì không còn cảnh chết đói nữa , anh em nhiều người mở mặt mở mày, ăn nên làm ra. Lớp đã thường xuyên gây quỹ bảo trợ cho bạn nào lỡ gặp hoàn cảnh ngặt nghèo bi đát ...

Sau buổi tiệc, một số các em xin phép về vì bận việc. Còn lại thầy trò chúng tôi chuyển tới một phòng nhạc sống gần đó . “ Hát cho nhau nghe ‘. Ở đây có dàn nhạc bỏ túi, có nhạc sĩ chơi piano, violon và cô ca sĩ đứng tuổi hát còn hay lắm. Đặc biệt là chơi và hát toàn nhạc Vàng ,(có thời người ta gọi là Nhạc cấm phải hát chui, nghe chui và còn kêu là nhạc đồi trụy ! ). Tôi được một bữa thưởng thức no nê những bài ca tiền chiến và những bản nhạc trữ tình nhắc gợi đến tình cảm của các người lính trước 75 ! Các em học sinh và bạn Diệu Châu nổi hứng thay nhau lên cầm micro làm ca sĩ. Còn tôi, chỉ biết nói vài lời bày tỏ nỗi xúc động của mình. Cuối ngày vui đó 5,6 chiếc gắn máy chở đôi , và thầy trò chúng tôi còn ghé vào một quán cháo khuya để làm cho ấm bụng. Lần về này trò Trần Văn Tân mời cô giáoo và cô bạn tạm trú tại khách sạn Tân mà TVT là chủ nhân.

Chúng tôi chỉ ở Đà Nẵng 2 đêm 3 ngày vì còn “ tranh thủ “ vào Hội An thăm đêm trăng 14, thường lệ Phố cổ lúc ấy sẽ tắt hết ánh điện văn minh để sống lại đêm đèn lồng huy hoàng thơ mộng. Chiều hôm ấy chúng tôi cùng quá giang taxi với cha con của trò “ Ngân đen “ vừa từ Mỹ về thăm Đà Nẵng dịp này. Thay vì phải ở lại qua đêm, chúng tôi quay trở lại Đà Nẵng ngay trong khuya ấy. Đêm Phố Cổ chìm đắm trong ánh đèn lồng lập lòe hư ảo. Chúng tôi lang thang dọc theo bờ sông Thu Bồn tối câm, nổi bật chiếc thuyền khổng lồ dập dềnh một chỗ trên sông nước mơ màng. Tôi đứng không muốn rời chân ven sông để lắng nghe tiếng đàn ca, xênh phách vang lên từ trên lầu thuyền vọng xuống. Tiếng hát hò đối đáp từng lúc nghe vui tai và nao nức cả lòng trí tôi. Đất nước mình giờ thôi chiến tranh tương tàn Nam Bắc. Người dân được sống trong cảnh hoà bình. Tôi chợt lặng lẽ buồn, vì quanh tôi vẫn còn đầy dẫy những con người nghèo hèn, đang sống một đời tăm tối, khác chi đêm Faifo tắt điện và sông nước buồn hiu lặng lẽ trôi.

Sáng cuối cùng ở Đà Nẵng, thầy trò Lục 5 ngồi quanh chiếc bàn gỗ đen mun của ngôi quán thanh lịch, phỏng theo kiểu cố đô bài trí nên thơ, khuôn viên rộng thoáng có những nhà tứ giác mái lợp ngói liệt với cột kèo bằng gỗ đen bóng, núp dưới nhấp nhô những cây cau cao vút và bóng dừa xanh rũ bóng êm đềm. Những tiếp viên là các thiếu nữ líu lo giọng Quảng, trên đầu các cô gái xinh tươi chông chênh chiếc nón bài thơ ngộ nghĩnh, mà số vành nón tôi đếm khoảng 15 vành, như thế là không theo đúng chất Huế con gái của tôi ngày xưa ! Tại đây tính chất “ bà la sát “ của tôi khi làm cô giáo PCT có lúc nổi dậy. Tôi đã bất mãn trước cung cách “ mất dạy “ của mấy tên con trai hầu bàn. Nghe nói đều tuyển chọn từ các sinh viên cho làm giờ part time. Các cậu bồi này khinh khỉnh, hỗn láo, trơ mắt dòm khách từ gần đó rồi xì xào bình phẩm , nghe lọt tai giọng Quảng khê nằng nặc. Tôi đã mời người quản lý lên cho mình góp ý rằng “ khách phải được niềm nỡ và trân trọng tiếp đãi, có thể lần sau quán mới kết nạp thêm khách tìm tới...” người đối diện , hiền lành nghe tôi khiển trách thẳng thừng, là một cựu PCT ! Lần sau nhé, xin lỗi, quán tre trúc nên thơ này, tôi sẽ không bao giờ hẻo lánh nữa !

Chuyến tàu lửa quay ra Huế, có mấy em Lục 5 tất tả chạy đến đưa tiễn cô giáo. Phạm Đắc Hùng nhờ tôi chuyển về Mỹ ít tiền cho cậu con trai đang theo học bên ấy theo chương trình trao đổi sinh viên học giỏi. Hữu Hồng cúp núp tìm mua tặng tôi món quà quê hương, là những lọ tương ớt Hội An , bán ở Chợ Hàn. Tương cay vì làm từ ớt tươi, đỏ, ngọt ngào, thấm đượm hương vị làm sao. Về nhà mỗi lần ăn bún khô khoèo thêm chút tương này lại làm tôi nhớ da diết xứ Quảng của mình. Ra thấu Huế, sáng chiều nào tôi cũng nghe phone bầy học trò Lục 5 réo rắt kể lể. Tôi buồn cười vì nghe các em kể lại, sau khi tàu khuất “ ga”, một bầy 20 bạn Lục 5 khác mới trở tới, họ sắp hàng kéo nhau trên sân “ ga “ với tấm bảng to “ cô giáo PTMH “ ! Rồi đến chuyện các bạn họ được tuyển chọn nhận quà Tết như em Thanh, hành nghề cắt tóc, có đứa con trai lớn bị thương tật và thất nghiệp gần đây, do té từ trên đàn giáo cao tít mà thiếu an toàn. Em Ngọc Hồng, nay ở trong UBND Phường nhưng vẫn nghèo rớt mùng tơi và chạy xích lô.

Khi tôi về lại nhà ở San Jose độ vài tuần lễ thì điện thư từ Đà Nẵng tới tấp gởi sang báo tin một bạn Lục 5 là Lê Quang Hùng đang lâm trọng bệnh .Cậu học trò này tôi nhớ năm trước khi về thăm Đà Nẵng với nhà tôi, vào tối trước hôm từ giả thành phố ĐN, em ấy đã có mặt cùng các bạn lớp mình thăm cô giáo. Tôi nghe kể rằng, trước đó khi nghe bạn bè báo tin giữa tháng 11, 2002 sẽ có cô giáo hướng dẫn ngày xưa về thăm ĐN. LQH liền dẹp tiệm chiếc xe đạp thồ vốn là phương tiện “ câu cơm “ hàng ngày để nuôi bầy con nheo nhóc, dẹp cày dẹp cuốc vào một xó để hối hả chuyến xe đò, lặn lội từ cao nguyên Đắc Lắc về xứ Quảng mong cho được hội ngộ với tôi. Và em ấy chỉ vừa gặp mặt cô giáo 15 phút cùng với các bạn . Rôi sáng mai lại phải bết bát quay trở về Đắc Lắc tiếp tục lao động cực nhọc nuôi bầy con. Vợ LQH nghe nói cũng giúp chồng gánh đỡ “ giang sơn “ của họ bằng gánh cháo khổ, chỉ ngồi bán lê la ở góc chợ thị trấn. Từ hồi sau 75 hai vợ chồng dắt dìu nhau đi kinh tế mới vùng cao nguyên. Cả nhà ăn đói mặc rách , thêm vùng sương lam chướng khí, những đứa con ra đời thi nhau ốm đau quặt quẹo. Tất cả đều thất học ! Trong 5 đứa có một bé câm điếc, và một đứa quanh năm bị động kinh .

Chuyến thăm Đà Nẵng của tôi đầu năm 2004, LQH nghe tin các bạn báo cho biết, cũng nôn nao muốn trở về họp mặt, nhưng từ mấy tháng nay “ cậu bé “ Lục 5 này đau ốm rề rề. Và các bạn đã chia quà Tết của chúng tôi cho em ấy.

Rồi nay tôi nghe tin dữ, LQH bị đau gan nặng . Thế là cô trò chúng tôi vội vàng kêu nhau gom góp tiền bạc giúp. Cũng vào dịp này Chương còm dân Lục 5 chính hiệu con nai vàng, đã xông ra hú gọi trên diễn đàn PCT. Chương còm đích danh là Nguyễn Đức Chương, hội trưởng Hội Ái hữu PCT ở Cali này . Tôi theo dõi email của các em Lục 5 trong và ngoài nước, các em kẻ ít người nhiều đã chung sức góp tiền cứu bạn. Ví dụ bạn Xích- lô-man Ngọc Hồng giúp một ngày chạy xe. Bạn hair-man Thanh cũng đóng một ngày công hớt tóc thiên hạ v..v...Nhưng số trời đã định sau thời gian ngắn được đưa về chữa trị taị bệnh viện Chợ Rẫy TP HCM, bác sĩ tuyên bố LQH bị ung thư gan ở giai đoạn cuối. Tình trạng nằm chữa bệnh tại đây vô cùng hồi hộp. Ngày nào không tiền, không có thuốc, không ai ( BS hay y tá ) thèm lai vãng. Tiền quyên góp mấy ngàn đô la vèo vèo như lá rụng cuối thu...Trên điến thư tôi đã sốt ruột nói nhỏ với mấy em Lục 5 , tình trạng nguy ngập, phải liệu cơm gắp mắm , lo khuyên bảo thân nhân đưa LQH trở lại nhà ở Đắc Lắc, vì tài chánh eo hẹp làm sao đương nổi với “ máy chém “ tàn nhẫn vô nhân đạo của các ngài lương y ác mẫu của nhà thương nhà nhớ thành phố Bác ! Cuối cùng LQH đã kịp về lại nhà vui sống được thêm vài ngày dưới mái nhà tranh cùng vợ con. Nghe các bạn Lục 5 của LQH báo cáo : Cô ơi, túp lều nay không còn đêm đêm nhìn thấy trăng sao, vì tụi em đã “ bố trí “ chia công tác, đứa lo chuyện lợp nhà, đứa lo tiếp tế gạo cho bầy cháu tội nghiệp có cơm ăn no đủ ( từ khi về lại nhà ở bên này cô trò Lục 5 chúng tôi thi đua imeo i xèo, các em Lục 5 ở Sài Gòn lên Darlac thăm, đã chứng kiến cảnh ăn uống cực khổ, cảnh sống nheo nhóc, và nhất là việc các cháu mù chữ ! ) tụi em đã lo cho bầy cháu ghi tên đi học, giúp vốn vợ LQH làm nồi cháo ngon hơn ,để bán kiếm nhiều tiền hơn nuôi các cháu như cái tàu há mồm, như cái máy xay gạo...Tụi em chắc chắn giờ đây bạn ấy đã mĩm cười nơi chín suối !

Lê Quang Hùng cậu học trò Lục 5 tội nghiệp của tôi giờ này đã mồ yên mã đẹp và bầy con của em ấy đã được đến trường. Cô dâu PCT Lục 5 của tôi nay là quả phụ thì yên tâm vì đã có chút vốn liếng buôn bán nuôi con. Bởi vì đơn vị gia đình Lục 5 PCT của cô trò chúng tôi đã có chương trìng giúp dài hạn và thường xuyên cho gia đình bạn LQH.

Giữa tháng 4/ 2005

Phan Mộng Hoàn

( Kỷ yếu Hội ngộ Phan Châu Trinh-Hồng Đức, 30 năm xa xứ, 2005 tại Hải ngoại )

: Nguyễn Đăng Ngọc – Hoàng Các; Trung Học Phan Châu Trinh; 26 September 2022; Hits: 708

Tâm Tình Người Huế

User Rating: 5 / 5

KimLuon thieu nu hue va mua xuan8

( Gởi Mai Thạch, người bạn quí từ thuở còn thơ )

Người Huế, “ con trai Huế ”,”con gái Huế ”,” nón Huế “, ”mè xửng Huế “, “ đặc sệt Huế “...Những từ, những tiếng ấy đã xác nhận Huế có một đặc tính riêng, một phong thái , một cảm nghĩ, một tâm tình riêng.

Tôi cũng đồng ý là “ Huế mình “ có một nét gì khác biệt trong cộng đông chung của dân tộc. Nhưng xin đừng bảo tôi .dù tôi đã sinh ra và lớn lên ở Huế, nêu rõ cái khác, cái riêng biệt của người Huế mình. “ Khó cho tui lắm, biết nói răng cho ra bây chừ “.

Cũng từng ấy màu sắc, xanh,đỏ, tím, vàng...màu chính và màu phụ, nhưng người nghệ sĩ tài hoa đã tạo dựng nên một màu sắc độc đáo cho bức tranh của mình, không làm sao cắt nghĩa được. Người Huế cũng vậy, cũng với từng ấy thất tình và lục dục, nhưng Tạo Hóa đã pha chế, nhào lộn, hoà hợp, vắt ra cho người Huế một tâm thái riêng.

Bảo người Huế buồn cũng không đúng, vui cũng không đúng. Bảo người Huế lạnh lùng ? – Không, người Huế tha thiết,nồng nàn lắm ! Bảo người Huế nghiêm trang ? Cũng không đúng nữa. Nghiêm trang sao mà có thể “ liều “ cả ngai vàng cho một “o “ con gái diễm kiều :

Kim Luông có gái mỹ miều

Trẩm thương, trẩm nhớ,trẩm liều, trẩm đi

Ngày tháng ở Huế thật kỳ lạ, có những tháng dầm dề suốt mấy mươi ngày không thấy một chút “ nắng doi “. Có những ngày nóng bỏng, gió Nam hun hút. Nhưng đặc biệt là có những cơn “ mưa nắng “, vừa nắng lại vừa mưa hay vừa mưa lại vừa nắng. Thế thì bảo là mưa hay nắng ? Trông “ rứa “ mà không phải “ rứa “; không phải “ rứa “ nhưng là “ rứa “. Đó là Huế.

Ngày xưa còn nhỏ, ở Huế,tôi thường nghe hát :

Ngó lên hòn núi Thiên Thai

Thấy đôi chim quạ ăn xoài trên cây

Không biết Thiên Thai là chốn thần tiên nào, nhưng đối với tuổi thơ của tôi thì Thiên Thai là đỉnh Thiên Thai ấy,hòn núi nằm bên cạnh Ngự Bình. Mơ đến chốn thần tiên tôi thường nhìn lên đỉnh núi. Trên đỉnh có cây thật,có đôi chim quạ bay qua bay lại và có cả những ông tiên đánh cờ. Lớn lên ít tuổi,14, 15, may mắn chưa mất trí tưởng tượng của tuổi thơ, tôi thích thú trèo lên đỉnh Thiên Thai, nhất là những ngày có mưa thật nhẹ, với gió lạnh phơn phớt và thui thủi một mình. Lên đỉnh núi ,chẳng thấy cây xoài đâu cả, cũng chẳng có đôi chim quạ, chỉ thấy mấy gốc thông đìu hiu trước gió. Trở về nhà, lại đứng nhìn lên đỉnh núi. Bỗng dưng “ thấy đôi chim quạ ăn xoài trên cây “.Không biết có chủ quan không, nhưng tôi tin rằng “ Huế mình “ là như rứa đó.

Ai không tin, tôi xin đưa ra chứng cớ rõ ràng. Huế là xứ của hò mái nhì và mái đẩy. Nhà nằm ngay bên bờ sông Đông Ba, nên đêm khuya thường nghe văng vẳng :

Thuyền về Đại Lược

Đò ngược Kim Luông

Đến đây là chỗ rẻ của lòng...

“ Ai “ hò đó, xin cho biết là buồn hay vui ? Vui gặp gỡ trong phút chốc mà buồn thì mênh mang như ngã Ba Sinh, phá Tam Giang, rười rượi như tiếng gọi đò nơi bến Ca Cút. Vui mà buồn, buồn mà vui. Và đây nữa :

Mãn mùa tót rạ rơm khô

Bạn về quê bạn biết mô mà tìm

Tiếng “ bạn “ thật dễ thương. Bạn không chỉ có nghĩa là “ ami “, là “ camarade “, “ amigo”, “ friend “, “ follow “,” péngyou “...; “ bạn “ở đây, có nghĩa là những người trai trẻ ( trai bạn ), cần cù, dễ thương, hiền lành, đến làm thuê, gặt giúp, đổi công, lúc ở quê mình, ngày mùa chưa đến, hay đã qua rồi. Bao nhiêu mối tình thầm kín giữa trai gái đã chớm nở trong cuộc “ di cư “ tạm thời đó. Rồi mộng mơ, chờ đợi cho đến năm tới, để không biết có gặp lại người “ bạn “ đã đi qua đời mình hay không.

Những năm còn trên ghế nhà trường, chỉ biết bạn là bạn học, và cũng có những mối tình thơ dại, nên cũng bắt chước theo, mỗi lúc hè đến :

Mãn mùa rôi, giấy hết mực khô

Bạn về quê bạn, biết nơi mô mà tìm.

Dù ngày mai, ngày mốt , có khi gặp mặt hàng ngày.

Xin cho phép tôi nêu lên một bằng chứng khác. Tôi không có diễm phúc được mẹ bồng trên tay để ru ngủ vì mẹ tôi đã mất sớm. Nhưng may mắn tôi còn bà nội và bà nội tôi cũng thường ru tôi hay em tôi ngủ. Một bài hát ru tôi thường được nghe là :

Ru em cho thét cho muồi

Cho mẹ đi chợ mua vôi ăn trầu

Mở đầu xong, bà nội cho tôi đi một vòng chân trời trong tỉnh, thăm thú nhiều làng mạc với những sản phẩm đặc trưng :

Mua vôi chợ Qúan, chợ Cầu

Mua cau Nam Phổ, mua trầu chợ Dinh

Chợ Dinh bán áo con trai

Triều Sơn bán nón, Mậu Tài bán kim

Tự nhiên chuyển ý, bà tôi cho tôi đi xa hơn, nhờ nàng Kim Liên đẩy xe đưa đến miền Hà Khê:

Kim Liên ơi hỡi Kim Liên

Đẩy xe cho chị qua miền Hà Khê

Không rõ đây là nàng Kim Liên nào, không biết có phải là nàng Kim Liên trong Lục Vân Tiên không. Nhưng như tất cả mấy đứa con nít khác cứ lên xe là ngủ, tôi cũng thiu thiu rồi lạc lối vào giữa miền Hà Khê chập chùng :

Hà Khê vừa núi vừa non

Tôi “thét “ một giấc thật muồi, tâm tư vời vợi những hình ảnh núi non, cây cối, chim muông diệu kỳ. Cứ lấy bất kỳ một câu hò, câu hát nào của Huế chúng ta đều thấy những tình cảm trái ngược quyện lấy với nhau, nội tâm và ngoại cảnh hoà hợp làm một. Nuôi dưỡng trong cái buồn vui lẫn lộn như “ sông An Cựu nắng đục mưa trong ; như “ Ngự Bình trước tròn sau méo “, tâm tính người Huế thường trầm tĩnh nhưng cương nghị lạ lùng.

Nhưng lúc trưởng thành rồi, tôi tự hỏi có phải chăng chỉ vì từng ấy mà khiến cho con người Huế trầm tĩnh, cương nghị ?

Trong một thóang bất ngờ, tôi chợt thấy không phải chỉ có từng ấy. Điều quan trọng là con người Huế đã sống trong dòng ý thức miên trường của tiến trình lịch sử. [ Xin phân biệt ý thức về lịch sử ( la conscience de l’histoire ) và ý thức về tiến trình lịch sử ( la conscience de l’historicité ) }. Ý thức về tiến trình lịch sử, nói khác đi là lịch sử sống trong tiềm thức hay vô thức, như cái đà sống (élan vital ) đưa đẩy chúng ta đi, như cội rễ gắn cây vào lòng đất

Những nhà văn Siêu Thực (Surréalistes )đã có một nhận định sâu sắc : Cuộc sống ý thức thật nghèo nàn so sánh với cuộc sống vô thức hay tiềm thức. Cảm xúc và điều chúng ta gọi là tư tưởng luôn luôn trào không ngừng nghỉ theo dòng sống nhiệm kỳ như lúc ngủ mộng đến một thế giới aỏ huyền. Sự thực không nằm trong tư duy theo hệ thống nhưng ở trong siêu thức. Theo siêu thứcnhững nhà siêu thực đã có những giòng văn tự động ( écriture automatique ), chảy trôi theo mạch sống, thành thật, tự nhiên. Mà cuộc sống của “ Huế mình “ thì như đắm vào trong giòng tiến trình lịch sử, tiềm thức lịch sử.

Nhiều thế hệ của Huế đã hãnh diện với Quốc Học và Đồng Khánh. “ Học Đồng Khánh như được ân thưởng một tước vị quý tộc “, chị Tố Tâm đã nhắc lại lời bà Hiệu trưởng Martin, trong tập Tiếng Sông Hương năm 1991. Nhưng Quốc Học là Dinh Cơ, Đồng Khánh là Dinh Thuyền, đã có một thời vàng son :

Dinh Cơ rồi đến Dinh Thuyền

Hai bên Trường Súng, Trường Tiền bằng nhau

Bây giờ Dinh Cơ, nơi lo việc xe, và Dinh Thuyền, nơi lo việc thuyền, cho quê hương đất nước, tồn tại ở đâu ? – Nếu không ở trong tiềm thức chúng ta.

Đối với phần đông người Huế, Huế là chợ Đông Ba rộn rịp đò dọc, đò ngang, là cầu Tràng Tiền , màu bạc nên thơ trên giòng nước biếc, huyền ảo trong sương mù. Chợ Đông Ba đã dời chỗ, cầu Tràng Tiền đã xây lại với vật liệu mới :

Chợ Đông ba đem ra ngoài giại

Cầu Tràng Tiền đúc lại xi-mon

Nhưng những đổi thay kia cũng là một tiếng gọi thầm kín, thiết tha của đất nước :

Hỡi người lỡ vận chồng con

Về đây gá nghĩa vuông tròn cùng ta

Kẻ mất nước cũng như “ người lỡ vận chồng con “ không còn có người để gắn bó thương yêu “ gá nghĩa vuông tròn “ cũng như xây lại hạnh phúc lứa đôi, thuận vợ thuận chồng để xây lại mối tình thiết tha giữa con người và xứ sở.

Cảnh Huế thật đẹp, đẹp nhất đối với tôi là con đường từ Thượng Tứ, đúng hơn là từ Thương Bạc hay trường Paul Bert đi lên phía Ngọ Môn. Đường chia ra hai lối thênh thang, giữa là một giải đất nhỏ ngăn đôi. Hai bên và ở giải đất giữa đường, trồng cây phượng vĩ. Những đêm trăng sáng, ánh trăng xuyên qua lá, bóng lá rung rinh in lên mặt đường. Đi trên đường như bước vào một thế giới huyền ảo. Đến Phu Văn Lâu ngồi lại, nhìn giòng sông lặng lẽ. Có thể quên đi tất cả theo cảnh vật, nhưng người Huế mình nặng lòng vì non nước làm sao mà quên được; nhìn bên kia sông bỗng thấy “ chạnh lòng “ :

Đèn ai thấp thoáng bên sông

Nghe câu mái đẩy ,chạnh lòng nước non

“ Bên sông “ là bên kia sông, là “ quartier francais” . Nhìn đèn bên kia sông, nghĩ tới thân phận mình. Nhiều sinh hoạt của Huế cũng hoà theo nhịp lịch sở. Ngày 23 tháng 5 Âm lịch, ngày Thất thủ Kinh đô, không ai bảo ai, mà nhà nào cũng cúng kiến. Có vào Thành nội, qua vùng Âm hồn, đi vào Cầu Đất, Tây Lộc, trở lại cửa Nhà Đồ hoặc chịu khó đi xa hơn chút nữa, lên đến Ba Đồn, nhìn sự cúng kiến thành khẩn mới thấy tâm hồn người Huế gắn liền với lịch sử. Nhân tiện xin nhắc đến mấy tiếng Ba Đồn. Ba Đồn là vùng đất nằm gần Ngự Bình, bên đường đi vào núi Thiên Thai. Đồn là nơi binh lính đóng trại, nhưng binh lính ở đây không phải là những người lính còn sống, nhưng lại là những người đã khuất bóng, hy sinh trong trận Pháp tấn công vào kinh đô Huế. Ba Đồn thành ra ba nấm mồ tập thể, hay ba mãnh đất bằng phẳng ở cạnh liền nhau, mỗi mãnh rộng chừng một sào ta, với ba bộ hương án bằng vôi, trên mỗi bệ có một bát hương tập thể. Ai đi qua đó mà không thấy bùi ngùi !

Có những sự mất mát tưởng chừng như có thể quên đi với thời gian, nhưng dìu dịu và lặng lẽ, chúng đã lắng chìm trong tiềm thức, thay đổi toàn bộ tâm tư chúng ta mà đâu chúng ta có ngờ tới.

Trong lịch sử mất nước, chúng ta đã dần dần mất Đà Nẵng, Lục tỉnh Nam Kỳ, Hà Nội...như mất đi những phần của chính cơ thể chúng ta, nhưng cái mất mát thật sự, nhói vào tim, là việc thất thủ Huế. Nhìn lại Huế, không phải là “ Lối xưa xe ngựa hồn thu thảo “ như bà Huyện Thanh Quan nhìn lại Thăng Long, nhưng là một sự tan vỡ, một sự mất mát không có gì đền bù lại được, một nỗi buồn phủ lên lòng chúng ta từ đó.

Thú thật, từ nhỏ tôi có một ước mong tha thiết là dân chúng được hưởng một nền dân chủ chân chính, do đó chẳng mấy thích thú chế độ quan liêu. Nhưng tháng 8 năm 1945, đứng dựa vào lan can ven hồ sen trước Ngọ Môn, nhìn vua Bảo Đại trao ấn kiếm cho Trần Huy Liệu, Cù Huy Cận...bỗng thấy não nề. Linh tính báo cho biết những ngày hết sức u tối sẽ đến với đất nước. Rồi khủng bố trắng, khủng bố đỏ của năm 1945 còn lại và sau đó. Rôi chiến tranh, rồi Tây trở lại, rồi Mỹ qua, rồi Mậu Thân, rồi 75...Biết bao nhiêu đau khổ đổ vào đầu người Huế mình, Huế luôn luôn chịu đòn hằn sâu sắc hơn ai. Và hiện nay, dân “ Huế mình “ sống ra sao ? – Dù luôn luôn ở trong một tâm lý bị cưỡng chế, ưu uất và mất mát ( anxious and frustrated ), nhưng Huế bao giờ cũng vững vàng như cành “ Mai “ trước gió kiên gan như hòn “ Thạch “ với tháng năm.” Tĩnh tọa “ trước những đổi thay, để bền bỉ tranh đấu, xây dựng và phát triển những giá trị tốt đẹp đã bị cướp mất đi. Tâm tình của Huế mình là thế đó, “ trầm tĩnh và cương nghị “.

Cũng vì tâm tình ấy cho nên xa Huế muôn ngàn vạn dặm, dù ở nơi đău người Huế cũng nhớ đến Huế tha thiết. Những lớp trẻ tha hương , dù chưa biết đến Huế nhiều, có khi chưa thấy Huế nữa, nhưng nghe nói mình là gốc Huế, vẫn thấy tự hào và nhớ nhung tới Huế, chứ đâu phải là hàng “ thất thập cổ lai “ đường chiều xế bóng như chúng tôi.

Huế mến yêu ! Nhớ Huế, không phải là nhớ tới một thời vàng son đã qua, nhớ nơi đã chứng kiến mối tình thơ ngây ban đầu, nhớ tuổi trẻ đã trôi chảy, nhớ nơi chôn nhau cắt rốn, nơi có làng Dưỡng Mông thân yêu bé nhỏ của tôi. Nhớ tới Huế như nhớ nỗi niềm chung của đất nước. Trong một thời gian khá dài Huế tượng trưng cho đất nước, đã chịu những đòn hằn đau đớn nhất trong lịch sử. Xin nhớ đến Huế và cảm ơn Huế đã tạo cho chúng ta một cá tính làm giàu đẹp thêm cho dòng Việt.

KimLuon thieu nu hue va mua xuan17

Nguyễn Đăng Ngọc – Hoàng Các
San Diego – Mùa Đông 93

: Bích Phượng; Trung Học Phan Châu Trinh; 27 August 2022; Hits: 686

Chút Hoài Niêm Vế Quê Hương Quảng Đà

User Rating: 5 / 5

SongCamLeDaNang

Xứ Quảng Đà là một vùng đất quê hương đã để lại trong tôi nhiều kỷ niệm buồn vui, cho dù thời gian tôi ra chơi ở Đà Nẵng chỉ vỏn vẹn có 15 ngày. Thời gian thiệt quá ngắn ngủi để đi sâu vào đất nước và con người Đà Nẵng nói riêng và xứ Quảng Đà nói chung . Tôi muốn ghi lại nơi đây những hình ảnh còn ghi đậm trong tôi , dưới ánh mắt của một cô bé ngày ấy chỉ vừa tròn 13 tuổi đời về miền non nước thơ mộng , huyền bí và hữu tình này.

Tôi biết Đà Nẵng vào mùa Xuân 1975, lúc ấy ba tôi được lệnh dời Tiểu đoàn Quân Y Dù từ căn cứ Shally Phú Bài, về đóng quân lập bệnh viện dã chiến ở căn cứ Phi trường Non Nước. Tôi biết Đà Nẵng trong những ngày cuộc chiến trở nên ác liệt ...” Tết năm đó cô bé ăn Tết ngoài hành quân với ba cô bé ở tận Đà Nẵng. Cô bé đã chứng kiến ngày mùng hai Tết, từng đợt trực thăng đổ xuống đem thương binh về. Cha cô bé đã giải phẩu không nghỉ từ sáng tới tối. Cô bé không còn nhìn cuộc đời qua cặp kiếng màu hồng nữa khi chính cô bé đã nhìn thấy tận mắt mình những vết thương tàn khốc của chiến tranh . Mỗi chiều về, cô bé lặng nhìn những đoàn xe chở những cây “ tré người “ từ trận tuyến về. Gọi là “ tré “ vì xác người lính tử trận được gói trong một mãnh poncho. Đầu và chân được cột như những chiếc tré của người dân Huế. Cô bé bỗng trở nên trầm lặng hơn . Tiếng đạn pháo nghe mỗi lúc một gần ...” ( Trích “ Ngày ấy quen nhau “ – Tiểu Vũ Vi ).

Những ngày tháng của mùa xuân năm đó tôi không thể nào quên. Tôi còn nhớ, chiều ngày mùng hai Tết, tôi thiệt buồn lắm và rất sợ khi nghe ba tôi giải thích về những cây “ tré “ người. Một cô bé đã từng yêu Huế từ mấy năm nay, và nhất là rất thích ăn các món đặc sản của Huế như các loại bánh Huế và tré. Ừ, làm sao có thể chấp nhận sự thật phủ phàng ấy...và tôi đã khóc bỏ chạy ra bãi biển Non Nước. Chiều hôm đó, là lần đầu tiên tôi nhìn thấy mặt trời lặn xuống biển , và cũng là lần đầu tiên tôi cảm nhận thế nào mà người ta gọi là hoàng hôn tím , hay chân trời tím . Những gì tôi thấy trước mắt thật đẹp lắm, không thể nào bằng văn bút mà diễn tả nổi . Đà Nẵng là thành phố cảng từ xưa vẫn nổi tiếng về những bãi biển đẹp như Tiên Sa, Mỹ Khê, Thanh Bình, Non Nước...Bờ biển Đà Nẵng uốn cong đẹp như eo người thiếu nữ Việt Nam, duyên dáng trong vạt áo cát trắng tơ mịn màng

Từ Ngũ Hành Sơn ta nhìn về Đà Nẵng

Phố xá như là phố Trân Châu

Dải lụa trắng men theo bờ cát lặng

Bãi Tiên Sa ngơ ngẩn ngọn Sơn Trà

( “ Một chút tình cho Đà Nẵng “ – Lưu Nguyễn )

Nhưng đối vớ tôi bãi biển Non Nước là nên thơ nhất . Đứng trên bãi Non Nước, nhìn thẳng đàng trước là màu xanh mênh mông thăm thẳm của biển, còn nhìn về bên trái là màu xanh lá cây đậm của dãy núi Sơn Trà mà trên đỉnh núi lại giắt ngang một vành lụa mây trắng mỹ miều . Xéo bên tay phải có năm ngọn núi đá đứng ngạo nghễ giữa trời mây đó là Ngũ Hành Sơn . Nếu bảo tôi phải diễn tả màu sắc của Ngũ Hành Sơn như thế nào thì thật là rất khó vì màu núi thay đổi theo thời gian trong ngày, có khi thì màu xanh ngọc bích , rồi màu xanh rêu, màu xanh ngả xám hay có khi màu đen trong những ngày không có nắng ...Và khi mặt trời lặn, màu cam ửng hồng dần rơi , nơi chân trời một màu tím loang dần trên mặt biển tạo nên một vòng ngũ sắc thật huyền diệu. Buổi chiều mùng hai Tết năm ấy , trước mặt tôi là một bức tranh thiên nhiên diễm tình đã cho tôi một cảm gíac bình yên , đã khắc sâu trong tâm khảm một cô bé vừa tròn tuổi ô mai , và đã theo tôi suốt 32 năm dài ...

Hỡi chồi đá Ngũ Hành Sơn cổ kính

Hỡi dọi cát dài Mỹ Thị lê thê

Mây phủ ngọn Sơn Chà kia có lẽ

Đã bay mù theo gió biển Mỹ Khê

( “ Núi sông Đà Nẵng “ – Luân Hoán )

Những ngày tháng tôi ở Đà Nẵng, tôi được các chú trong tiểu đoàn sau những giờ trực đưa tôi đi chơi thăm phố cảng. Tôi thích nhất là thả bộ dọc theo con đường Thống Nhất đi từ bờ sông ngang qua trường Nữ trung học khi chiều tan trường, với những tà áo dài trắng thướt tha...Cũng với những mái tóc thề xoả vai như ngày xưa mỗi lần ra Huế tôi vẫn thường vào “...những buổi trưa hè oi ả của ngọn gió Hạ Lào, ngồi trong xe jeep của tiểu đoàn , tôi đã lặng nhìn say sưa những tà áo tím duyên dáng Đồng Khánh , che nghiêng vành nón, suối tóc thề xỏa vai dịu dàng thướt tha bước khoan thai trên cầu Tràng Tiền ...( Trích “ Huế, thi ca và tôi “-Bích Phượng).

Em Huế dịu dàng trong thơ Nguyễn Bính

Suối tóc mượt mà như nước dòng Hương

Một tiếng “ dạ...thưa “ chân tôi luýnh quýnh

Nhịp guốc qua cầu trăm nhớ ngàn thương

( “ Theo em qua cầu Tràng Tiền “ – Tiểu Vũ Vi )

Nhà thơ Vương Ngọc Long đã có một thời ngất ngây trước vẻ đẹp duyên dáng kiêu sa của người con gái Huế với mái tóc thề buông dài xỏa kín bờ vai :

Mái tóc thề xỏa trên bờ vai

Cho tôi nhung nhớ tháng năm dài

Nón lá nghiêng che đôi mắt ngọc

Cho tôi thờ thẩn mộng thiên thu

( Vương Ngọc Long – “ Huế ngọc “ )

thì nhà thơ Luân Hoán lại ngẩn ngơ trước nét yêu kiều hoa mộng của các cô nữ sinh Đà Nẵng :

“Mười sáu tuổi em tập làm thiếu nữ

vai tóc thề aó lụa trắng bay bay

quai nón đỏ ngậm hờ vành môi ướt

vuông khăn thêu kín đáo xếp trong tay ...”

Theo tôi nghĩ thì cái đẹp giữa người con gái Huế và người thiếu nữ Đà Nẵng có thể so sánh như hai chị em Thúy Kiều và Thúy Vân mà nhà thơ Nguyễn Du đã dùng bút phát họa như sau :

“Mai cốt cách , tuyết tinh thần

Mỗi người một vẻ, mười phân vẹn mười “

Khi tôi đến thì Đà Nẵng đang khóac áo mùa Xuân. Mấy chú kể tôi nghe mỗi khi hè về hai bên đường Bạch Đằng và Độc Lập , những tàng phượng nở rộ những chùm hoa đỏ thắm , rất lộng lẫy. Gió thổi cho cánh phượng bay rơi trên ghế đá ven sông ...Giờ ở nơi xứ người xa xôi . tôi cũng thường hay ngồi trên chiếc ghế đá dọc bờ sông, nhắm mắt lại và tưởng tượng mùa hè đang về với những nuối tiếc nhớ nhung

Cánh phượng buồn như đong đầy kỷ niệm

Của một thời áo trắng đẹp ngây thơ

Em còn về sân trường xưa chờ đợi

Anh tình yêu ngày mới lớn dại khờ

Con ve sầu chiều nay vang tiếng hát

Bài tạ từ trên cánh phượng nở hoa

Màu phượng trôi chập chùng vùng kỷ niệm

Bóng em đâu sao mắt thấy nhạt nhoà

(“ Vaò Hè ” – Khiếu Long )

để bỗng chợt thấy thèm đi lại trên lối phượng xưa ngày nào

Cơn mưa hạ nhẹ lay vòm lá biếc

Tiếng ve kêu rả rích khúc tự tình

Giữa sân trường phượng thơm hương ngào ngạt

Đốt tim sầu thương niềm nhớ linh đinh

( “ Lối phượng xưa “ – Tiểu Vũ Vi )

và được ngồi lại trên chiếc ghế đá nhìn ngắm chiều buông trên sông Hàn .

Sông Hàn tuy không thơ mộng trữ tình trầm mặc như dòng Hương Giang với những đêm trăng tình tự , với những chiếc đò ngược xuôi chuyên chở những cung điệu Nam Ai, Nam Bình não nề ai oán nặng tình yêu thương non nước :

“ Dòng Hương duyên dáng lung linh

Như O con gái tự tình đêm trăng

Mơ màng sương khói mây giăng

Tóc thề buông xõa đón vầng bán cung

Phiếm đàn gieo khúc não nùng

Rối lòng lữ khách muôn trùng vấn vương “

( ” Hương Giang dạ khúc “ – Tiểu Vũ Vi )

nhưng cũng đã đem đến nhiều nguồn mỹ cảm sáng tác cho nhiều nhà thơ gốc Quảng . Mối tình giữa người con đất Quảng với dòng sông cuộn sóng phù sa này rất nhẹ nhàng, êm đềm nhưng cũng không kém phần tha thiết :

“ Chiều viễn xứ ta mơ về Đà Nẵng

Có sông Hàn cuồn cuộn phù sa

Nước mắm Nam Ô đượm tình sâu nghĩa nặng

Mì Túy Loan thơm ngát quê nhà “

( “ Một chút tình cho Đà Nẵng “ – Lưu Nguyễn )

Mô tả về địa danh này, nhà thơ Việt Hải gói ghém cả một vùng trời địa dư gồm những thắng cảnh Đà Nẵng mà những ai yêu mến nơi đây sẽ cảm nhận tình hoài hương đất nước :

“ Khúc khuỷu Hải Vân đèo ngăn cách

Dặm đường Non Nước còn bao xa

Ngũ Hành Sơn hữu tình gợi cảnh

Phố cổ Hội An thoáng nhớ nhà

Lấp lánh Thu Bồn ngàn ánh bạc

Bãi Nam Ô hồn mãi trong ta “

( “ Về Đà Nẵng “ – Việt Hải )

Mùa Xuân năm đó tôi được đi viếng thăm phố cổ Hội An thuộc tỉnh Quảng Nam, nằm về phía Nam Đà Nẵng khoảng 30 cây số, bên dòng sông Thu Bồn, quanh năm nước chảy lững lờ trong veo và xanh biếc. Cảnh sắc và kiến trúc nghệ thuật ở Hội An thật đặc biệt, vừa cổ kính vừa huyền bí. Khi tôi nhìn lên bờ sông Hội An , những mái ngói phủ rêu xanh và nét chạm trổ tinh vi cầu kỳ trong những căn nhà được xây bằng gỗ quý đã tồn tại từ hơn ba trăm năm nay, tôi cảm thấy mình như đi lạc vào một thế giới không gian nào khác. Có lẽ vì nơi đây, ngày xưa là tụ điểm giao thoa cho nhiều dòng văn hóa Á, Âu, Chiêm, Việt, Nhật, Trung Hoa và Pháp đã tạo cho phố Hội cổ kính mang một sắc thái riêng biệt, có một không hai. Ở đây, tôi cũng được dịp thưởng thức thủ công tinh xảo của những chiếc đèn lồng xinh xắn...và hương vị độc đáo của mì Quảng Cao Lầu mà nhà văn Việt Hải trong “ Hội An bến mơ “ đã diễn tả như sau :

“ Hội An nói riêng hay Xứ Quảng nói chung còn có vô số món. Nhưng tiêu biểu qua món mì cao lầu không thôi đã cho ta thấy cả nét đặc sắc như cọng mì phải dòn, rồi nào là lát thịt săn mỏng da, nào hương vị tép mỡ, rau thơm, và nào là nước lèo có hương thơm của chất thịt. Tất cả các yếu tố được gọi là mì Cao lầu sẽ làm cho khách thưởng ngoạn đê mê vị giác và ghiền mãi món ngon quê hương Hội An ...”

Tuy chỉ một ngày ở Hoài phố cũng đủ để tôi khi ra đi chợt thấy quyến luyến. Có lẽ vì thành phố cổ này có sức thu hút đặc biệt đã để lại trong lòng những người con du tử như nhà thơ và văn Trần Trung Đạo biết bao là kỷ niệm khó quên ...” những người con gái của quê hương tôi cũng đẹp hơn con gái của bất cứ một nơi nào mà tôi đã đi qua. Đồng bào tôi sống bằng nghề dệt vải, dệt lụa nên đàn ông con trai thì thường mặc áo quần may bằng vải, goị là vải nội hóa hay vải ta, và đàn bà con gái thì mặc áo quần may bằng lụa. Một lần ở trường Trần Quý Cáp Hội An , bọn chúng tôi trai gái cùng đi học về thì chẳng may trời đổ mưa như tát nước. Chiếc áo dài bằng lụa mỏng đã vô tình đồng lõa một cách tội lỗi với cơn mưa để phơi bày thân thể của cô bạn học. Hình ảnh dễ thương tuyệt vời đó đã đọng lại trong thơ tôi :

“ Em về phố cũ chiều mưa lớn

Vóc ngọc ngà phơi dưới lụa hồng

Ta như giọt nước mùa mưa ấy

Đã cuốn trôi về trăm nhánh sông ...”

(“ Mưa Phố Hội “- Thơ Trần trung Đạo )

Ra Tết, chỉ còn vài ngày nữa là tôi trở về Sài Gòn. Ba tôi thấy tôi cứ buồn nên đã cho mấy chú đưa tôi về thăm Huế một ngày. Tôi thiệt rất vui và thầm cảm ơn ba tôi lúc nào cũng yêu thương , chìu chuộng và hiểu con gái mình. Chặng đường đi từ Đà Nẵng ra Huế đã để lại trong tôi mãi mãi một hình ảnh trời mây non nước vừa hùng vĩ vừa lãng mạng nên thơ đến tuyệt vời, vì tôi đã được đi qua đèo Hải Vân nối liền ranh giới tỉnh Thừa Thiên – Huế và tỉnh Quảng Nam – Đà Nẵng . Tôi còn nhớ chú dược sĩ Chí , người được ba tôi giao trách nhiệm đưa tôi đi thăm Huế, đã giải thích cho tôi rằng , đèo được mang tên Hải Vân vì nằm trên núi Hải Vân , mà đặc điểm của dãy núi này là, chân ngâm dưới nước biển xanh và ngọn lẫn trong làn mây trắng , vì thế mà núi có tên là Hải Vân.

Đường đèo khi đi lên tới ngọn rất hiểm trở quanh co, uốn lượn trong mây và dày đặc sương mù. Nhìn bên kia dốc đèo, vực sâu thăm thẳm, có những đám mây ngũ sắc bay lơ lững từ trên trời tuông xuống . Tiếng gió thổi xô vào hàng bạch đàn như tiếng vó câu của đàn ngựa . Gió đùa trên dòng tóc tôi bay. Xa xa, màu xanh thiên thanh của sóng đại dương vỗ vào chân núi, gió đưa mây trắng lướt theo làn sóng bạc nhấp nhô...càng làm nổi bật nét đẹp kỳ diệu và hoành tráng của Hải Vân :

“ Chiều chiều mây phủ Hải Vân

Súng rền Non Nước bâng khuâng dạ người “

( ca dao )

Có những đoạn đường đèo eo hẹp bên dốc núi đá lấm tấm một loài hoa dây leo dài, màu trắng xanh pha tím nhạt mà chú Chí của tôi gọi là hoa Cát Đằng. Chú bảo tôi hoa này tuy chỉ là một loài hoa dại nhưng có thể ví như một loài tuyết mai vì cốt cách và tính kiên cường bền bỉ của nó trước cái nghiệt ngã của môi trường gió lạnh, ẩm sương quanh năm ...Chưa bao giờ tôi lại thấy lòng mình rung động ngây ngất đê mê trước vẻ đẹp của gió, trời mây, sóng nước như thế này. Thật như là một bức tranh thủy mạc được ngọn bút thiên nhiên tô điểm đến diễm lệ như gấm bạc tơ trời...Ngày hôm ấy đối với tôi thiệt khó quên, vì sau lần đó tôi chưa một lần về thăm lại Huế dấu yêu của tôi.

Trước ngày tôi rời Đà Nẵng, ba tôi đã dẫn cả nhà tôi đi chơi ở Ngũ Hành Sơn . Sau hơn mười mấy ngày ba tôi bận bịu với các thương bệnh binh của mình, rốt cuộc mấy chị em tôi cũng có được một ngày ba là của riêng chúng tôi. Ngũ Hành Sơn cách xa Đà Nẵng khoảng 7 km về hướng đông nam, trên một bãi cát mênh mông gần bờ biển. Ngũ Hành Sơn gồm 5 hòn: hòn Kim, hòn Mộc, hòn Thuỷ, hòn Hoả, hòn Thổ, có lẽ vì chịu ảnh hưởng của tư duy triết học của Trung Hoa mà những ngọn núi này được đặt tên theo những yếu tố cấu thành vũ trụ. Ngũ Hành Sơn là một địa linh phong cảnh hữu tình quyến rũ, cảnh trí thiên nhiên kỳ lạ với nhiều hang động thạch nhũ và chùa chiền. Có những ngôi chùa rất đẹp như chùa Non Nước, chùa Tam Thai và chùa Linh Ứng...Tôi còn nhớ trên hòn Thủy, đã phải trèo lên 108 bực thang để có thể đứng từ Vọng Giang Đài ngó về Đà Nẵng . Đến ngoạn cảnh Ngũ Hành Sơn, tôi thấy mình như lạc vào bồng lai tiên cảnh .

“ Vọng Hải Đài vui hứng gió nhơn

Thân cuộc trần ai rủ sạch

Văn Thông động mặc dù nhẹ tách

Lạch Đào Nguyên thắng cảnh nào hơn “

Tuy lúc đó tuổi tôi còn nhỏ nhưng Ngũ Hành Sơn đã cho tôi một cảm giác thật yên bình giữa mùa chiến lọan. Nhất là khi đi trên những con đường lá mục dẫn vào các hang động thật rất nên thơ :

“Nước non chừ đã mù sương

Lưng chừng dốc núi con đường quanh co ”

( “ Lá Mục “- Tôn Thất Phú Sĩ )

để rồi đến khi đứng giữa Huyền Không Động, tôi đã lặng nhìn đến si mê kiệt tác của thiên nhiên mưa và gió...Gió mưa như cặp tình nhân say điệu luân vũ xoáy mòn sâu vào trong núi đá điêu khắc nên những giọt sương trời lung linh ánh màu. Một luồng sáng rơi nhẹ từ tinh không , tiếng tí tách âm vang như những cung nhạc trầm bổng, càng làm tăng thêm vẻ đẹp huyền ảo của Huyền Không Động . Nhà thơ Thái Tú Hạp đã dùng thi bút để họa nên những bức tranh Huyền Không Động với một vẻ đẹp hài hoà :

“...Trăng biếc nghìn khuya hồn cổ tự

Lối đi về quạnh quẽ khói sương

Lên cao đá tảng rừng cây dựng

Hơi thở phù vân đau cố hương

Trang Kinh giở mãi đều vô sắc

Đá núi trầm ngâm chuyện thế nhân

Hạt cát bên bờ hằng sa mộng

Vô lượng triều dâng sóng bạt ngàn

( “ Huyền Không Động “- Thái Tú Hạp )

Ngày hôm sau , chiếc phi cơ quân sự C 130 chở mẹ con chúng tôi về lại Sài Gòn cùng với những xác người lính tử trận không còn bọc sơ sài trong chiếc poncho như những đòn “ tré “ Huế nữa , mà được tẩm liệm trong những quan tài phủ màu lá cờ vàng ba sọc đỏ thân yêu...Không hiểu tại sao tôi không còn thấy sợ hãi nữa. Nhìn qua khung cửa nhỏ của phi cơ, tôi vẩy tay giã từ Quảng Đà, một vùng đất quê hương đã cho tôi nhiều kỷ niệm thân thương . Để giờ đây, sau ba mươi hai năm dài, lòng tôi vẫn còn thấy nhung nhớ miên man tình hoài niệm và thầm mong một ngày về ...

“ Đất nước, ngày mai em trở lại

Với luồng gió mới ngược Trường Sơn

Mang màu nắng ấm xuôi thành phố

Sưởi ấm bao lòng đang héo hon

( “ Vang bóng cờ bay “ – Nhược Thu )

Bích Phượng

Viết tại Paris , mùa hè 2007

( ĐS Kỷ niệm 55 năm thành lập Trung học Phan Châu Trinh Đà Nẵng. Hải ngoại 2007 )

: Nguyễn Đăng Ngọc; Trung Học Phan Châu Trinh; 16 July 2022; Hits: 1389

Tiền và Thân Phận Làm Người Trong Văn Chương Việt Nam Thế Kỷ 19

Tạo vật bất thị vô để sự

Bòn chài ra một thứ quấy chơi

Nguyễn Công Trứ

LavareR

Tiền là một thế lực kinh tế, cũng còn là một nguồn văn và thi liệu cho văn chương. Tuy nhiên, khác với những đề tài như tình yêu , vẻ đẹp thiên nhiên, chiến công oanh liệt ...lúc nào cũng gây cảm hứng cho văn nhân thi sĩ , tiền chỉ xuất hiện và được nhắc nhở tới trong văn chương ở vào một giai đoạn lịch sử nào đó.

Trong xã hội Tây phương ngày trước , tầng lớp lãnh đạo, các chiến sĩ quý tộc ( bellatores ), chịu ảnh hưởng của triết học Hy Lạp và tôn giáo Gia - tô, coi của cải ở cuộc đời tạm bợ này như phù vân ( vanitas vanitatum, et omnia vanitas ) , nên tiền chẳng được nhắc nhở trong văn chương . Mãi đến về sau , khi có một sự thay đổi lớn lao trong cơ cấu xã hội , tiền mới được đề cập tới .

Lấy văn học Pháp làm tỉ dụ , chúng ta sẽ thấy tiền hay tư lợi không bao giờ là một đề tài chính trong những tác phẩm cổ điển . Những anh hùng trong các bi kịch của Corneille , mô tả bản chất con người qua những mối tình say đắm đến mù quáng . Tiền tuy có xuất hiện ở một số hài kịch của Molière như “ Người biển lận “ ( L’Avare ), “ Kẻ trưởng giả học làm sang “ ( Le Bourgeois Gentil-Homme ) , nhưng hài kịch không phải là một thể loại nghiêm chỉnh ( genre sérieux ). Hơn nữa thái độ biển lận, keo kiệt qúa độ của Harpagon , hay hợm hĩnh vì tiền của ông Jourdain chỉ là những thói tật cá nhân ,hạ tiện , đối lập với tính cách quý tộc .

Qua thế kỷ 18 , tầng lớp “ petit-bourgeois “ ( tiểu tư sản ) phát triển ,” tiền “ được nói đến nhiều hơn vì đã có ảnh hưởng quyết định trong tương quan xã hội. Trong vở kịch “ Turcaret “ ( tên một thương gia giảo quyệt ) , Lesage ( tác giả ) cho thấy vì tiền mà con người thành ra xấu xa . Tất cả các nhân vật trong vở kịch , từ kẻ quý tộc cho đến nhà buôn, chí đến đứa ở đều lừa đảo nhau vì tiền , và kẻ có tiền là người ngự trị . “ Voilà le règne de M. Turcaret fini ; le mien va commencer “ ( Thời đại Turcaret qua rồi ; thời của tớ sắp bắt đầu ) , đó là lời tuyên bố của Frontin , một tên đầy tớ trở nên giàu có , nhờ những mánh khóe gian xảo và lừa bịp. Trong vở “ Les Fausses Confidences “ của Marivaux , vấn đề tiền đặt ra nhẹ nhàng hơn , nhưng chính sự chênh lệch về tiền là đầu mối trở ngại cho mội tình giữa chàng Dorante trẻ đẹp , nhưng lỡ vận , và nàng Araminte , goá phụ giàu sang và kiều diễm , dù cả hai thầm kín yêu nhau.

Le Bourgeois Gentil Homme

Kíp đến thế kỷ 19 , tiền trở thành một đề tài lớn . Victor Hugo đã đề cập đến tiền trong nhiều tác phẩm của mình .Đặc biệt vào cuối thế kỷ tiền là luận đề chính cho bộ tiểu thuyết hiện thực nhiều tập về gia đình Rougon Macquart của Émile Zola : L’Argent, La Curée...

Ở Á Châu , tại các nước chịu ảnh hưởng sâu sắc của Nho giáo , như nước ta , xã hội chia ra bốn giai cấp là sĩ , nông , công , thương . Kẻ sĩ , đứng đầu, tuy có một tinh thần khác với quý tộc Tây phương , nhưng nói chung , cũng coi thường giá trị tiền, đặt đạo đức lên trên tư lợi . Lời Mạnh Tử đáp lại Lương Huệ Vương là một khuôn vàng thước ngọc cho nhà nho : “ Vương hà tất viết lợi ; diệc hữu nhân nghĩa nhi dĩ hỉ ? “ ( Vua nói chi đến điều lợi , xin chỉ nói chuyện nhân nghĩa ) . “ Thúc Hướng hạ Tuyên tử “ là một câu chuyện khác tượng trưng thái độ nhà Nho đối với tiền hay phú quý . Tuyên Tử than nghèo , nhưng Thức Hướng lại mừng cho Tuyên Tử ( Tuyên Tử ưu bần , Thúc hướng hạ chi ) . Và sau những lời trình bày chí nhân chí nghĩa của Thúc Hưởng , Tuyên Tử đã cúi đầu cảm ơn Thúc hưởng giúp mình giữ được cảng nghèo trong sạch , đạo đức : “ Khởi dã tương vong , lại tử tồn chi “ ( Khởi này sắp suy sụp , nhờ bác giữ lại ).

Theo đạo lý Khổng Mạnh xưa , không có gì quý hơn là biết vui sướng trong cảnh nghèo trong sạch . Quan niệm đạo đức ấy đã chi phối mạnh mẽ nền văn chương của chúng ta . Và vào thời trước , văn chương chỉ là một hình thức để phát huy đạo đức ( Văn dĩ tải đạo ) , nên suốt từ lúc mới thành hình cho đến đầu thế kỷ 19 ,thật khó tìm thấy trong văn học Việt một bài thơ hay bài phú than thở vì nghèo , nói chi đến việc đề cao tiền.

Đồng tiền xem ra thật hiền hoà trong thi ca của Nguyễn Trãi . Tiền chỉ là một phương tiện để tương thân tương ái , đùm bọc lấy nhau trong lúc hoạn nạn :

Đồng tiền , bát gạo mang ra ,

Gọi là cần kiệm chút là làm duyên .

()

Nguyễn Bỉnh Khiêm ở vào một thời đại phức tạp hơn , nhận rõ nhân tình thế thái , nên đã đề cập đến tiền trong những khía cạnh xấu xa . Tiền thay đổi lòng người :

Còn tiền còn bạc còn đệ tử

Hết cơm hết rượu hết ông tôi

Nhưng trong thơ của Nguyễn Bỉnh Khiêm , tiền vẫn chưa phải là một thế lực độc ác ghê gớm , đè bẹp giá trị con người . Tiền có thể thay đổi lòng người , nhưng giàu , nghèo không khác nhau, con người có thể sống nhàn hạ mà tiền chẳng có ảnh hưởng gì đến :

Giàu ba bữa , khó ba niêu,

Yên phận thì hơn hết mọi điều

Khát uống chè mai hơi ngọt ngọt

Sốt kề hiên nguyệt gió hiu hiu .

Cuộc sống vẫn hiền hòa , nghèo khó càng làm rạng rỡ thêm đạo đức :

Khó khăn mới biết người quân tử

Ngheò hiểm thì hay tiết trượng phu

Ngay trong những tác phẩm có tính cách đại chúng , những nhân vật chính , cũng thường là những kẻ “ áo rách khố ôm “ như Thạch Sanh, Trần Miên khố chuối, Phạm Công , Phạm Tải...Tuy nghèo đến rớt mồng tơi nhưng chẳng có một ai tham tiền . Tiền không bao giờ làm cho họ băn khoăn, thắc mắc, và cũng không bao giờ vì tiền mà hành động trái nhân nghĩa .

Tuy nhiên đã có một sự thay đổi , có thể nói là đột ngột và lớn lao từ buổi giao thời của hai thế kỷ 18 và 19 cho đến lúc tàn cuộc nền văn chương chữ Nôm . Đồng tiền từ bấy giờ đã trở thành một đề tài quan trọng , xuất hiện trong văn học như một thế lực mạnh mẽ khác thường , gây ra nhiều biến động tinh quái và tàn ác trong xã hội. Con người dù muốn yên cũng không yên được trước thế lực của tiền .

Nếu lấy truyện Kiều làm cái mốc cho thời giao nhau cuả hai thế kỷ , thì chính Kiều đã mở đầu cho đề tài tiền trong văn học Việt nam . Xét theo những phương tiện căn bản trong nội dung , có thể gọi Kiều là một câu chuyện tình bi đát , là thân phận của người phụ nữ trong xã hội phong kiến , là câu chuyện của một tiếng đàn , vì chuyện kết thúc thì đàn cũng được cuốn dây :

Một phen tri kỷ củng nhau

Cuốn dây từ đấy , về sau cũng chừa

Cũng có thể gọi là chuyện tài mệnh tương đố , “ nhất phiến tài tình thiên cổ lụy “ hay chuyện túc trái tiền duyên :

Đoạn trường sổ , rú tên ra

Đoạn trường thơ ,phải đưa mà trả nhau

Có thể kể thêm nhiều khía cạnh khác nữa , nhưng có một khía cạnh chủ yếu , ít khi , hoặc chưa được đề cập đến , ấy là tiền . Lý do không được chú ý tới có lẽ vì tiền có tính cách quá thực tế, trái với tính chất đầy thơ mộng ,đầy tình cảm tế nhị của áng văn mà Mộng Liên Đường chủ nhân gọi là “ máu chảy ở đầu ngọn bút, nước mắt thấm trên tờ giấy .”

Nhưng nếu xét trên khía cạnh tiền , thì có thể xác định Kiều là chuyện của đồng tiền ; nói khác đi , cuộc đời đau khổ của Kiều ,hay thân phận của của con người nói chung , chìm nổi theo thế lực của tiền .

Vương Viên ngoại không giàu , nhưng tương đối cũng có đôi chút tiền của “ thường thường bậc trung “ , như Nguyễn Du đã nói :

Gia tư nghĩ cũng thường thường bậc trung

Giả thiết Vương ông không ở vào “ bậc trung “ , thì chắc thằng bán tơ kia đã không “ dở dói “ , mà sai nha cũng chẳng ập vào nhà để “ vét cho đầy túi tham “rồi sau đó “làm cho khốc hại “ . Giả thiết nữa là nếu gia đình Kiều có được ba trăm lạng , cất dấu đâu đó , thì cuộc đời của Kiều đã đổi khác , Kiều đã không bán mình để chịu mười lăm năm lưu lạc :

Tính bài lót đó, luồn đây

Có ba trăm lạng việc này mới xuôi.

Và thật vậy , Nguyễn Du đã nhiều lần nhắc đi nhắc lại thế lực yêu quái của tiền . Tiền xóa mờ hết đạo nghĩa , công lý chỉ dựa vào tiền :

Tiền lưng đã có việc gì chẳng xong !

Nói thế hình như chưa đủ , Nguyễn Du đã lập lại cùng một ý ở đoạn ngay sau đó :

Trong tay đã sẵn đồng tiền

Dẫu lòng đổi trắng thay đen khó gì !

Khi đã có tiền thì Vương ông không những được “ tại ngoại hầu tra “ ( tạm lĩnh Vương ông về nhà ) , mà việc “ tụng kỳ “ cũng chấm dứt nhanh chóng :

Lễ tâm đã đặt , tụng kỳ cũng xong .

Chưa bao giờ trong văn học Việt Nam , tiền được nhắc nhở về nhiều mặt và đã quyết định cái hình thái của xã hội như trong Đoạn Trường Tân Thanh . Tiền đã đưa xã hội đến chỗ trụy lạc ,và hình thức tổ chức trụy lạc thật qui mô . Lâm Chuy cách Bắc Kinh đến một tháng đường dài ( Lâm Chuy vừa một tháng tròn tới nơi ) , thế mà Kiều ở Bắc Kinh vừa lên tiếng bán mình , tin đã tới ngay Tú Bà ở Lâm Chuy . Mụ này sai Mã Giám Sinh , một tay ăn chơi về già và chính cũng là chồng của mụ ta , đến ngay Bắc Kinh để mua Kiều về . Vốn một tay ăn chơi sành sõi, quen chuyện lừa lọc bán phấn buôn son , chẳng có độ lượng nào trước nỗi đau của người khác , thế mà rút cuộc việc buôn bán cũng đã ngã giá rất cao :

Cò kè bớt một thêm hai ,

Giờ lâu ngã giá , vàng ngoải bốn trăm .

Lẽ tất nhiên ở đây chúng ta không nói đến giá trị của Kiều như một con người tài hoa . Dù mụ mối khéo mồm khéo mép đưa giá Kiều lên tới ngàn vàng , giá ấy cũng không tương xứng vì làm sao có thể đánh giá một người tài hoa ! Chỉ xét Kiều như một nạn nhân , một món hàng mà Tú Bà mua về cho thanh lâu , thì món hàng đó thật là đắt giá . Thử làm một bài tính để tính xem Tú Bà đã pahi tốn kém bao nhiêu để mua được Kiều , và cũng thử tính để suy ra vốn liếng của Tú Bà , chúng ta sẽ thấy tài sản của Tú Bà thật đồ sộ . Dù không so sánh được với nhữnh chủ nhân ở đô thị “ Những đồng bằng phì nhiêu “ ( Las Vegas ) tại U.S.A , nhưng cũng khá kếch sù ! Tú Bà có những tay đàn em đểu giả loại Sở Khanh , sẵn sàng thực hiện âm mưu của mụ theo những hình thức tinh vi và qui mô ,” song song ngựa trước , ngựa sau một đàng “ ; có hàng chục hay hàng trăm “ tiểu Kiều “ , dầu không đắt giá như Kiều nhưng chắc cũng chẳng rẻ . Lại còn có cả lầu Ngưng Bích để sẵn sàng “ khóa buồng xuân ...đợi ngày đào non “ cho những người muốn “ thác trong “ như Kiều .

Một tổ chức thanh lâu khác trong Đoạn Trường Tân Thanh là của Bạc Hà và bọn “ đồng môn “ ở Châu Thai . Tổ chức này , như Nguyễn Du mô tả , “ cũng phường bán thịt , cũng tay buôn người “ , qui mô chẳng kém gì tổ chức của Tú Bà . Và nên chú ý Lâm Chuy ( Sơn Đông ) và Châu Thai ( Chiết Giang ) , nơi Tú Bà và Bạc Bà mở “ hành viện “ , chỉ là những địa phương xa xôi , nói gì đến những nơi thị tứ ! Lại suy theo cách ăn chơi của những khách du như Thúc Sinh :

“ Trăm nghìn đổ một trận cười như không “

thì Tú Bà kiếm vào chắc không ít . Bọn Bạc Bà , Bạc hạnh không phải quá đáng “ nhất bản vạn lợi “ như con buôn thường ước mơ nhưng cũng một vốn mười lời :

Xem người định giá , vừa rồi

Mối hàng một, đã ra mười , thì buông .

Thế lực của tiền ở Đoạn Trường Tân Thanh còn được phơi bày ra trong hình thức đồng tình kết hợp của hai tầng lớp thương nhân và phong kiến .

Bản thân Thúc Sinh là một tiêu biểu cho sự kết hợp đó . Thúc Sinh không những là một thương nhân giàu có , lại thuộc về giòng dõi quý phái :

Khách du bỗng có một người ,

Kỳ Tâm họ Thúc ,vốn nòi thư hương .

Vốn người huyện Tích , châu Thường ,

Theo nghiêm đường mở ngôi hàng Lâm Chuy .

Cuộc hôn phối giữa Thúc Sinh và Hoạn Thư , con quan Chủng tể ( Tể tướng ) lại càng tiêu biểu hơn . Ngày trước gia đình bên vợ và bên chồng phải là môn đăng hộ đối , nghĩa là không những giàu có tương đương , mà giáo dục và gia phong cũng giống nhau .

Có tiền và có quyền , Thúc Sinh hành động liều lĩnh , đem Kiều giấu diếm một nơi , bất chấp nghề ngón của Tú Bà :

Mượn điều trúc viện thừa lương ,

Rước về hãy tạm giấu nàng một nơi .

Rôi sau đó lấy tiền và thế lực để chính thức chiếm đoạt Kiều từ tay Tú Bà :

Rõ ràng của dẫn , tay trao ,

Hoàn lương một thiếp , thân vào cửa công .

Cũng vì giàu và quyền thế nên Hoạn Bà và Hoạn Thư đã có “ lũ côn quang “ , có “ gia pháp nhà tao “ , coi giá trị con người chẳng hơn “ con ong cái kiến “ , vu vạ cho Kiều những tính nết xấu xa : “ mèo mả , gà đồng “, “ trốn chúa, lộn chồng “ , để rồi xóa mất đi “ căn cước “ ( identity ) của Kiều theo ý muốn . Đổ họ, đổi tên , làm mất dấu tích , thay thế “ thượng đế “ bản xứ bằng một “ thượng đế “ mới là điều mà bọn người áp bức , hay thực dân xâm lược thường làm đối với kẻ yếu hèn hay dân bị trị . Cho nên Hoạn Bà đã đổi tên Thuý Kiều :

Hoa nô truyền dạy đổi tên ,

Buồng the , dạy ép vào phiên thị tì .

Sau này Hoạn Thư cũng theo cách đó để “ thủ tiêu “ tình địch :

Aó xanh đổi lấy cà sa ,

Pháp danh lại đổi tên ra Trạc Tuyền .

( Xin phân biệt việc tự ý đổi tên và việc bị áp đặt một tên mới )

Tiền trong Đoạn Trường Tân Thanh có một sức phá hoại ghê gớm . Tiền lũng đoạn quan trường , và như đã nói bên trên , nếu Vương ông không có tiền thì thằng bán tơ đã không “ dở dói “ , sai nha chẳng ập vào nhà để “ vơ vét “ và Kiều đã sống một cuộc sống hạnh phúc .

Tiền cũng được dùng như một thủ đoạn chính trị , để thương lượng và mua cuộc . Hồ Tôn Hiến , một viên quan “ Kinh luân gồm tài “ đã dùng tiền bạc như một thứ vũ khí :

Đóng quân làm chước chiêu an ,

Ngọc ,vàng , gấm , vóc, sai quan thuyết hàng .

Lại riêng một lễ với nàng

Hai tên thể nữ , ngọc vàng nghìn cân .

Và thứ vũ khí tiền đó đã thành công . Từ Hải ra hàng vì nhniều lý do , trong đó , có lý do quan trọng là Kiều đã xiêu lòng trước tiền . Nguyễn Du xác nhận :

Nàng thời thật dạ tin người ,

Lễ nhiều , nói ngọt nghe lời dễ xiêu .

Tiền còn được nhắc nhở tới nhiều lượt nữa , điển hình một vài trường hợp sau đây : Trước lúc trốn khỏi Quan Âm các ở nhà Hoạn Thư , Kiều nghĩ đến tiền để phòng thân :

Chỉ e quê khách một mình ,

Tay không chưa dễ tìm đường ấm no !

Nghĩ đi nghĩ lại quanh co ,

Phật tiền sẵn có mọi đồ kim ngân .

Bên mình giắt để hộ thân ...

Kiều dấn bước vào cuộc đời luân lạc , lòng nặng những lo âu : không thanh thản , vô tư như những kẻ bần hàn ngày xưa . Phạm Công , Lý Công ..., dù thiếu thốn mọi bề , phải đi ăn mày để nuôi thân và để nuôi cả mẹ , nhưng luôn luôn tin tưởng , vẫn giữ vững được tinh thần để học hành và làm nên sự nghiệp .

Tiền là giải pháp cho mọi vấn đề , là phương tiện để trả ân trả nghĩa , là hình thức bày tỏ ý chí , tâm tình của mình . Kiều đã tạ lòng chàng Thúc bằng :

Gấm trăm cuốn , bạc nghìn cân .

Sư trưởng Giác Duyên cũng được thưởng tiền :

Nghìn vàng gọi chút lễ thường .

Về sau này , lúc quyết tâm đi tìm Thuý Kiều , Kim Trọng cũng nghĩ đến tiền như một phương tiện cần thiết :

Bao nhiêu của , mấy ngày đàng ,

Còn tôi , tôi gặp mặt nàng mới thôi .

Qua rồi , ngày con người Việt hoàn toàn tin vào đạo đức nhân nghĩa , vui sướng trong thanh bần . Từ buổi giao thời hai thế kỷ 18 và 19 , con người bắt đầu tin và đã tin mạnh mẽ vào thế lực kim tiền .

Nhưng tin vào tiền : “ có tiền mua tiên cũng được “, không giống như tin vào Đức Phật cao siêu , Đức Quan Thế Âm cứu khổ cứu nạn , hay một đấng Thượng Đế toàn năng , có thể hổ trợ cho chúng ta chống lại moị cám dỗ cuả ma quỷ . Tin vào tiền có nghĩa là ý thức tiền là một thế lực lớn trong xã hội , thường thường có tính cách tiêu cực , quỷ quyệt , tinh ranh ,làm điên đảo cương thường , phá hoại đạo lý ..., để rồi người tin có lúc phải cảm thấy ray rức , chua xót ,ê chề , sỉ nhục vì tiền .

Mà thật vậy , chẳng mấy lâu sau Nguyễn Du , Nguyễn Công Trứ và Cao Bá Quát, rồi Nguyễn Khuyến và Tú Xương ...đều có những câu đối , những bài thơ , bài phú than nghèo , vịnh nghèo , mỉa mai , nguyền rủa đồng tiền, vì tiền không những phá hoại những lớp người yếu đuối như Kiều , tiền còn phá hoại ngay cả đến các kẻ sĩ , các nhà nho .

Nguyễn Công Trứ thường được xem như là nhà thơ ca tụng chí nam nhi và nhàn tản , nhưng một phần khá lớn thi phẩm của ông đã nói về cảnh nghèo , về tiền. Cứ lật bất cứ một cuốn sách giáo khoa nào của bậc trung học ở miền Nam Việt Nam trước 75 , đều có thể bắt gặp những bài thất ngôn nói về Cảnh nghèo , bài phú Hàn nho phong vị , bài ca trù về kim tiền . Bài “ Hàn nho phong vị phú “ là một bức tranh sinh động mô tả cảnh cơ cực của một nhà nho cùng khổ và thái độ hợm hĩnh của bọn trọc phú :

“Than thỉ to to nhỏ nhỏ , ta đã mỏi cẳng ngồi trì

Dần dà nọ nọ kia kia , nó những vuốt râu làm bộ “

Dù lời văn có tính cách châm biếm , cợt nhả ; dù viện dẫn những tích người xưa , chàng Khuông , chàng Vũ ...để giữ lòng bình tĩnh , dù cho rằng “ khó bởi tại trời, giàu là cái số “ , nhà thơ làng Uy Viễn vẫn không che dấu được nỗi chua chát của mình trước thế lực kim tiền . Cái phong vị của kẻ hàn nho chỉ là cái phong vị lẫn nhiều mùi xót xa , cay đắng . Đồng tiền trong thời Hồ Xuân Hương , trước Nguyễn Công Trứ không lâu , chỉ là “đồng tiền hoẻn “ , đến thời đại Nguyễn Công Trứ , “ cái vật tầm thường ấy “ đã trở thành một vị thần linh .

Khả quai tầm thường a đổ vật

Khước giao đáo để đại thần linh .

( Khá lạ cho vật tầm thường ấy , mà thành ra vị thần linh to )

“ Ai cũng kẻ vì người yêu “ , vị thần linh ấy lại có quyền năng phi thường . Tiền không những xếp đặt yên ổn chuyện vợ chồng trong gia đình , giúp cho tài năng phát đạt ở đời này :

Đường om xòm chớp giật , sấm ran,

Nghe róc rách gió hoà mưa ngọt

Kẻ tài bộ đã vào phường vận đạt ,

Không ngươi cũng ải với cỏ cây ...

( Vịnh Kim Tiền )

lại còn có thể giải quyết được những chuyện ở thế giới vô hình :

Tiếng xỏng xảnh đầy trong trời đất ,

Thần cũng thông huống nữa là ai .

( Vịnh Kim Tiền )

Một bài phú thường được đối chiếu với bài “ Hàn nho phong vị phú “ là bài “ Tài tử đa cùng phú “ của Cao Bá Quát. Lời văn tài tử , bóng bẩy thật xứng với danh thánh Quát , nhưng nội dung cũng đượm một nỗi niềm chua chát , buồn tủi , đậm đà hơn cả ở Nguyễn Công Trứ . Con người nghèo trong “ Hàn nho phong vị phú “ còn đứng ở bên rìa xã hội ( marginal ) , còn có thể “mỏi cẳng ngồi chờ “ , đến “ Tài tử đa cùng phú “ thì đã mất hẳn chỗ đứng : “ Song nghĩ lại trần ai không đếch chỗ “. Cô đơn , trống trải , u buồn là số phận của kẻ không tiền :

“ Lều nho nhỏ kéo tấm tranh lướp tướp , ngày thê lương , hạt nặng giọt mưa sa ;

Đèn cỏn con gom chiếc chiếu lôi thôi , đêm tịch mịch , soi chung vừng trăng tỏ “

Kết hợp những vế này trong bài phú với câu đối dán ở nhà dạy học mới cảm thấy cái cô độc , lẻ loi của kẻ nghèo :

“ Nhà trống ba gian , một thầy , một cô , một chó cái ;

Học trò dăm đứa , nửa người , nửa ngợm , nửa đười ươi .”

Tiền đã xua đuổi con người đi vào một xã hội không còn là người nữa ,nếu không hẳn là xã hội loài thú . Không có kẻ cảm thông , không có người thân thích , Cao Bá Quát , cũng như Kiều , vì tiền mà đã đi đến chỗ chỉ còn biết đối diện với chính mình :

Nghĩ mình , mình lại thương mình xót xa .

Bản thân mình và xã hội đều đượm một màu xơ xác .Bài “ Gặp người đói giữa đường “ ( Đạo phùng ngạ phu ) mô tả một người thiếu cơm, thiếu áo mà Cao Bá Quát đã gặp trên đường , nhưng người ấy cũng là thảm cảnh của chính mình ,của lớp sĩ phu nghèo khó ,thất thểu, tơi bời .

“ Tiến vi quan , thối vi sư “ , thành đạt thì làm quan ,không thành đạt thì trở về làm thầy , thầy đồ và thầy thuốc . Nhưng cả đám thầy thuốc đều không có bệnh nhân :

Kinh đô chẳng ai ốm...

Thầy thuốc từng đống ngồi .

( Đạo phùng ngạ phu )

Có thật người ở kinh đô đều khoẻ mạnh ? Mà kinh đô nào đây ? Huế hay Thăng Long ? Trước sức đe dọa của ngoại bang , trước loạn lạc lung tung trong nước, người ta chỉ khỏe mạnh vì lòng ích kỷ , vì biết nhắm mắt lại trước điều bất nghĩa , để có tiền , để sung sướng . Riêng chỉ có “ đống “ thầy thuốc , hạng người muốn chữa bệnh cho con người và cho xã hội , mới ốm đau , thất thểu ; ốm vì nghĩ đến đạo đức , rồi từ đó ốm vì đói . Phương thuốc chữa căn bịnh này là xóa bỏ trật tự khác . Cao Bá Quát đã suy nghĩ như thế trong văn chương :

“ Đừng thấy người bạch diện thư sinh ;

Mà cười rằng đa cùng tài tử “

và trong thực tế cũng đã hành động theo ý nghĩ của mình :

Bình Dương , Bồ bản , vô Nghiêu Thuấn,

Mục dã, Minh điều, hữu Võ Thang .

Tiền đè nặng lên giá trị con người , khí phách hiên ngang của kẻ sĩ hay của con người nói chung đã bùng lên trước bần cùng nhưng để rồi tàn lụi dần !

Nguyễn Khuyến đã có một cái nhìn tổng quát về tiền. Ông nhớ lại chuyện xưa , rồi so sánh với chuyện ngày nay và hờn mát đồng tiền :

Có tiền việc ấy mà xong nhỉ ?

Đời trước làm quam cũng thế ư ?

Đó là một câu hỏi bao hàm nhiều ý nghĩa . Vì tiền mà quên mất công lý là chuyện đáng ngạc nhiên đời trước , nhưng trong thời buổi này thì có gì đáng lạ ! Sự kiện tiền bẻ cong công lý đã trở thành thong lệ phổ quát :

Cậy cái bảng vàng treo nhị giáp

Nẹt thằng mặt trắng lấy tam nguyên

Tiền đã tàn phá sâu sắc đạo đức nhân nghĩa trong xã hội , không còn có phương thức để sửa chữa cũng như một cuộc cờ “ không còn nước “. Nguyễn Khuyến đành giả lơ , giả điếc ,giả làm ông phổng đá ,ông tượng đất để giữ chút lòng ngay thẳng , trong sạch trước đồng tiền :

Ông đứng trông trời sướng thế ông ,

Tơ vương chẳng bợn chút hơi đồng .

( Ông tượng đất )

Nhưng đến Tú Xương thì con người không thể nào không “ bợn đến hơi đồng “ nữa . Tiền bạc đã ngự trị trên hết . Chính Tú Xương đã nhận xét :

Phàm kim chi nhân duy tiền nhi dĩ

( Phàm người bây giờ chỉ thích tiền mà thôi ) . Con người bây giờ bị dập vùi , xơ xác theo tiền bạc . Bản thân Tú Xương , vợ con , gia đình ông ,tất cả đều tan nát :

Bố ở một nơi , con một nơi,

Bấm tay tháng nữa hết năm rồi.

( Than thân )

Tiền đã phá hoại thể xác lẫn tinh thần của ông và của cả gia đình ông :

Bức sốt nhưng mình cứ áo bông

Tưởng rằng ốm dậy hóa ra không

Một tuồng rách rưới con như bố

Ba chữ nghêu ngao vợ chán chồng

( Mùa nực mặc áo bông )

Thời đại con người giữ khí phách hay dửng dưng trước đồng tiền hầu như đã đi qua , bây giờ chỉ còn nghe những lời van vỉ :

Van nợ có khi trào nước mắt

Chạy ăn từng bữa toát mồ hôi

( Than nghèo )

Cao Chu Thần , tuy không có chỗ đứng trong xã hội nhưng còn có một mái lều tranh , có vợ , có con chó cái , với dăm ba đứa học trò , Tú Xương thì hết sạch sành sanh , bán cả nhà , cả vợ lẫn con :

Khách hỏi nhà ông đến

Nhà ông đã bán rồi

Vợ lăm le ở vú

Con tấp tểnh đi bồi

Con người vong gia thất thố đó đã phải bó tay trước đồng tiền . Tất cả nghị lực , khí phách ngày xưa bây giờ chỉ còn là những lời chửi đổng hay cái ký ức tuy cảm động nhưng thật mơ hồ về một người bạn cách mạng nơi chốn xa xăm :

Ta nhớ người xa cách núi sông

Người xa , xa có nhớ ta không ?

Nhìn chung mà nói , tiền đã chính thức xuất hiện như một đề tài quan trọng trong nền văn chương của chúng ta vào buổi giao thời của hai thế kỷ 18 và 19 . Từ bấy giờ cho đến cuối thế kỷ 19 là lúc mạt vận của văn Nôm , tiền đã tấn công tàn phá, đày đọa thân phận làm người . Trong Đoạn Trường Tân Thanh , Nguyễn Du còn đứng ở ngoài cuộc như một người quan sát để nhìn tiền tàn phá con người và xã hội, dù con người và xã hội ấy đã có liên hệ chặt chẽ với ông . Từ Nguyễn Công Trứ trở đi, con người bị tiền đày đọa không phải là con người tha nhân, mà chính ngay là bản thân các tác giả . Khí phách hiên ngang của con người dần dần mất đi . Đến Tú Xương thì cuộc tàn phá của tiền hầu như đã hoàn thành , số phận con người trở nên bi đát , tài năng không còn đường tiến .

Tiền đã xuất hiện trong văn học Tây phương đúng vào lúc tầng lớp tư sản ( bourgeoisie ) trở nên giàu có với cuộc đổi mới về kinh tế và cách mạng kỹ nghệ . Nhưng còn ở nước ta thì vì lý do gì mà tiền đã trở thành một đề tài quan trọng trong nội dung văn chương và tư tưởng ? Nghiên cứu vấn đề này có lẽ là công việc của các nhà xã hội học, kinh tế học và sử học . Đứng về mặt văn học chúng ta chỉ nhận xét là thân phận con người và tiền đã quan hệ chặt chẽ với nhau trong thế kỷ 19 và trong lúc thế lực của tiền đã phát triển đi lên theo thời gian thì thân phận con người càng ngày càng sa sút , trở nên xơ xác , bi thảm .

San Diego , muà đông 1993

Nguyễn Đăng Ngọc

: Nguyễn Văn Cư, ( PCT 1965-72 ); Trung Học Phan Châu Trinh; 16 July 2022; Hits: 750

Bài Ca Thân Thương Nhất

Kính tặng Thầy Hoàng Bích Sơn

thayHBSon

Với chiếc cặp da to, màu vàng cũ kỷ

Áo sơ mi, quần tây dài giản dị,

Mái tóc ngắn và ánh mắt ngời sáng,

Thầy bắt nhịp bài ca “ Lên Đàng “.

“ Nào anh em ta cùng nhau xông pha lên đàng,

Kiếm nguồn tươi sáng,

Ta nguyện đồng lòng điểm tô non sông,

Từ nay ra sức anh tài.

Đoàn ta chen vai nề chi chông gai lên đàng,

Ta người Việt Nam.

Nhìn tương lai huy hoàng,

Đoàn ta bước lên đàng cùng hiên ngang hát vang ! ...”

Thầy đã viết cho chúng con được hát,

Mỗi sáng thứ Hai ngập nắng sân trường,

Mỗi chiều thứ Bảy vàng ánh hoàng hôn,

Lời bài hát “ Hiệu đoàn ca Phan Châu Trinh hành khúc “.

“ Phan Châu Trinh người chiến sĩ quốc gia bất diệt,

đã từng hy sinh tranh đấu cho dân quyền.

Ngàn đời còn ghi công ơn nhà chí sĩ

............................................................

Là học sinh Phan Châu Trinh ta quyết tiến

bước theo chân Người, giữ vững dân quyền

Rèn tâm chí, quyết chí, cùng nhau tiến, quyết tiến,

ghi nhớ ơn Người đoàn ta quyết đi lên ! “

Lòng thầy gởi theo bài ca hùng tráng,

Sẽ theo chúng con đến tận cùng năm tháng,

Vượt qua bao gian khó của cuộc đời,

Vẫn quyết tiến lên, phấn đấu để thành người,

Cho đến hôm nay khi mái đầu đã bạc,

Chúng con về đây, lòng vẫn ngân vang điệu nhạc,

Vẫn được thầy bắt nhịp cho chúng con,

Ôi hạnh phúc thay ! Hạnh phúc thật no tròn.

Thầy bắt nhịp bài ca thân thương nhất :

Bài “ Hiệu đoàn ca Phan Châu Trinh hành khúc “.

Nguyễn Văn Cư ( PCT 1965-72 )

( ĐS Kỷ niệm 60 năm thành lập trường Trung học PCT,Đà Nẵng . California 7 / 2012 )

Trung Học Phan Châu Trinh